چرا تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد جنجالی شده است؟
صدور دستور تبدیل موزه ایا صوفیه به مسجد نه تنها در ترکیه، بلکه در اروپا و آمریکا به یک مساله بحث برانگیز بدل شده است. ایالات متحده از دولت رجب طیب اردوغان خواسته است تا این تصمیم را عملی نکند. قرار است بالاترین مرجع قضایی ترکیه روز پنجشنبه در این باره رای نهایی را صادر کند.
ایاصوفیه استانبول چرا این قدر مهم است؟
این شاهکار معماری قرن ششم میلادی، در دوره امپراتوری بیزانس (رم شرقی) ساخته شد. امپراتورهای این تاج و تخت مسیحی در ایا صوفیه یا کلیسای سنت صوفی تاجگذاری می‌کردند.
این کلسیا در سال ۱۴۵۳ و پس از برپایی امپراطوری عثمانی به مسجد بدل شد. این وضعیت تا سال ۱۹۳۵، ادامه داشت. در این سال مصطفی کمال پاشا (آتاتورک)، بنیانگذار جمهوری ترکیه ایا صوفیه را- البته آنطور که خود گفته است- «برای پیشکش کردن به انسانیت» به موزه تبدیل کرد. آتاتورک معمار ترکیه نوین است و در زمان ریاست جمهوری وی، رویکرد «عثمانی زدایی» از خط و زبان و لباس گرفته تا شکل حکومت و حقوق خصوصی و جزایی به شدت پیگیری و اجرایی شد.
با این حال رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه به داشتن نگاهی نوستالژیک به دوران عثمانی مشهور است. آقای اروغان پیش از این وعده داده بود که موزه ایا صوفیه را به مسجد بدل کند. وی در تلاش برای راضی نگاه داشتن حامیان محافظه‌کارش در اوج رکود اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا، مصمم به عملی کردن این وعده است. قدرتمندترین شخصیت سیاسی ترکیه در دو دهه گذشته، موزه شدن مسجد ایا صوفیه را یک اشتباه بزرگ می‌داند.
این شاهکار معماری در قرن ششم میلادی و به دستور ژوستینین یکم، امپراطور وقت رم شرقی ساخته شد. در زمان وحدت قدرت سیاسی و کلیسا، این بنا مرکز حکومت مسیحی در شرق بود. سنت سوفی، یکی از مهم‌ترین میراث دوران بیزانس به شمار می‌رود.
در نیمه دوم قرن ۱۵ میلادی، حکمرانان «ترک‌تبار» با غلبه بر مسیحیان شرق و تصرف قسطنطنیه، سنت سوفی را به مسجد ایا صوفیه تبدیل کردند. این وضعیت تا سال ۱۹۳۵، ۱۲ سال پس از تاسیس جمهوری ترکیه پابرجا بود. آتاتورک، در راستای سیاست «مدرنیزاسیون» ترکیه نوظهور، ایا صوفیه را به موزه تبدیل کرد.
وضعیت کنونی ایا صوفیه
موزه ایا صوفیه، بزرگ‌ترین جاذبه توریستی استانبول و چه بسا ترکیه به شمار می‌رود. تنها در سال گذشته ۳میلیون و ۸۰۰ هزار گردشگر از این مکان بازدید کردند.
با این حال تلاش برای اسلامی کردن ایا صوفیه و بازگشت به ریشه‌های عثمانی این بنا، در سال‌های گذشته تکرار شده است: در مهم‌ترن مورد، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری لائیک ترکیه، سال گذشته در موزه ایا صوفیه قرآن خواند.
چرا این تصمیم قرار است الآن اجرایی شود؟
بحث و جدل سیاسی حقوقی تغییر وضعیت ایا صوفیه از موزه به مسجد در سال‌های گذشته وهمزمان با قدرت گرفتن بیش از پیش جریان‌های اسلام‌گرا به راه افتاده است.
در سال ۲۰۱۸، دیوان قانون اساسی ترکیه درخواست یک نهاد محلی برای از سرگیری فعالیت‌های مذهبی اسلامی در این بنا را رد کرد.
با این حال بسیاری از ناظران مسائل ترکیه معتقدند که طرح دوباره این مساله جنجالی در حال حاضر، ناشی از تلاش‌های رجب طیب اردوغان برای باسازی و یا تحکیم رابطه با پایگاه اجتماعی محافظه‌کار-اسلام‌گرا در ترکیه و به‌ویژه شهر استانبول است: از یاد نباید برد که حزب عدالت و توسعه سال گذشته انتخابات استانبول را به اپوزیسیون «موقتا» یک‌پارچه واگذار کرد.
از سوی دیگر، چنین تصمیمی می‌تواند افکار عمومی ترکیه را از دشواری‌های اقتصادی ماه‌های اخیر این کشور منحرف کند. یادآوری این نکته شاید لازم باشد که فن‌سالاران اسلام‌گرا-محافظه‌کار آک‌پ (حزب عدالت و توسعه) از سال ۲۰۰۳ با سامان دادن به اقتصاد نابه‌سامان ترکیه، نه تنها سنت‌گرایان پرشمار، بلکه بسیاری از شهروندان مدرن جامعه متکثر ترکیه را هم با خود همراه کردند.
واکنش‌های بین‌المللی
تاکنون ایالات متحده آمریکا و یونان از احتمال تبدیل موزه ایا صوفیه به مسجد، ابراز نگرانی کرده‌اند.
سام برونبک، مسئول اداره آزادی‌های مذهبی وزارت امور خارجه ایالات متحده از دولت ترکیه خواسته است تا با حفظ وضعیت کنونی (موزه) دسترسی عمومی به این بنای تاریخی را همچنان آزاد بگذارد.
لینا مندونی، وزیر فرهنگ یونان، همسایه غربی ترکیه هم با نکوهش این تصمیم گفت: «[دولت ترکیه] در حال سوءاستفاده از یک بنای تاریخی جهانی برای اهداف داخلی است.»
تبدیل ایا صوفیه از موزه به مسجد می‌تواند روابط پیشاپیش متلاطم ترکیه و یونان را بیش از این آشفته کند. آنکارا و آتن از ماه‌ها و حتی سال‌ها پیش بر سر موضوعاتی چون پناهندگان، ذخایر گازی دریای مدیترانه و اخیرا مساله لیبی در دو قطب کامل مخالف قرار گرفته اند.
آیا گردشگران همچنان می‌توانند از مسجد ایا صوفیه هم دیدن کنند؟
در صورت تبدیل ایا صوفیه به مسجد، گردشگران همچنان می‌توانند از این بنا بازدید کنند. همانطور که مسجد کبود در کنار ایا صوفیه، سالانه پذیرای صدها هزار توریست است.
با این حال سرنوشت مشابه کلیسای سنت سوفی در ترابوزان نگرانی‌ها از کاهش شمار گردشگران را توجیه می‌کند. توگبا تانیری، پژوهشگر دانشگاه پیتسبرگ می‌گوید از زمان تبدیل این کلیسا به مسجد در سال ۲۰۱۳، شمار بازدیدکنندگان این بنای تاریخی به شدت کاهش پیدا کرد. دلیل اصلی این امر هم این بود که گردشگران، دیگر نمی‌توانستند دیوارنگاره‌های مشهور این ساختمان دوران بیزانس را ببیند.
