تصاویر| خطر نابودی دیوار چندهزار ساله ساسانیان در گلستان

احیای دیوار تاریخی گرگان یکی از خواسته‌های اهالی گلستان است که بار‌ها از سوی نماینده، ولی فقیه در استان و مدیران گلستان به عنوان آرزو‌های دیرینه مردم به گوش مسوولان کشوری رسید.

در دیگر سو مدیران ارشد گلستان تلاش‌های زیادی برای احیای این اثر آغاز کردند و در گام نخست ثبت جهانی آن را در دستور کار قرار دادند.

هادی حق شناس استاندار گلستان در دیدار چندی قبل با مونسان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بر لزوم تسریع در فرآیند ثبت جهانی دیوار دفاعی گرگان تاکید کرد و خواستار تامین منابع مالی و اختصاص ردیف اعتبار ملی برای احیای این اثر شد.

همزمان با تلاش مدیران استان برای پاسداشت این اثر تاریخی، اقدامات برخی اهالی ساکن پیرامون دیوار تاریخی گرگان موجب نگرانی اهالی فرهنگ و تاریخ شده است.

مشاهدات میدانی در ماه‌های اخیر از دیوار تاریخی گرگان در محدوده شهر آق قلا تا گمیشان به ویژه روستا‌های سقر تپه، قلعه جیق، آلتیم و کله‌پست نشان می‌دهد تعدادی از زارعان با دست اندازی به بخشی از بستر و حریم این اثر تاریخی مبادرت به کشت گندم و جو در این محدوه نموده و با استفاده از تراکتور، ستون‌های (بنچ مارک) معرف حریم این اثر تاریخی را واژگون و یا جابه‌جا نمودند.

علاوه بر آن، تردد کمباین و کامیون‌های سنگین حامل محصولات زراعی در کریدور دیوار دفاعی گرگان، آسیب‌های غیرقابل جبرانی را به این اثر چند هزار ساله وارد کرده است.

بقایای دیوار گرگان که زیر خاک مدفون شده است

همچنین در بخش‌هایی از مسیر این دیوار، انواع آجر‌های چند هزار ساله و بجای مانده از برج و بارو‌های این اثر مشاهده شده و در دسترس قرار دارد.

در سال‌های گذشته و در نتیجه نظارت و کنترل ضعیف، صد‌ها هزار قطعه از آجر‌های این دیوار تاریخی برای ساخت و ساز بنا‌های مسکونی مناطق پیرامونی به یغما رفت به گونه‌ای که کمتر خانه‌ای با عمر بیش از ۳۰ سال این منطقه را می‌توان یافت که حداقل چند صد آجر از آجر‌های دیوار تاریخی گرگان را در خود جای نداده باشد.

در بخش‌هایی از حاشیه دیوار که مورد استفاده و تردد کشاورزان منطقه است بقایای آجر این اثر تاریخی به‌عنوان نخاله برای پر کردن چاله‌های مسیر استفاده می‌شود تا در زمان‌های بارندگی، خودرو و ادوات کشاورزان با عبور از روی تکه‌های این دست‌ساخته‌های چند هزار ساله، در جاده گلی و باتلاقی گرفتار نشوند.

مدیر پایگاه دیوار بزرگ گرگان اظهار داشت: به سبب برخی مشکلات و خلا‌های قانونی، امکان برخورد با زارعانی که مبادرت به کشت جو و گندم در بستر یا حریم دیوار تاریخی گرگان می‌کنند وجود ندارد.

حمید عمرانی گفت: بر اساس قانون، کشاورزانی که دیوار گرگان و یا هر اثر تاریخی دیگری در املاک و زمین‌های آن‌ها واقع است اجازه کشت دیم دارند و این موضوع از منظر قانونی جرم انگاری نشده است.

در بررسی‌های باستان‌شناسی تاسیسات فراوانی مانند ۳۸ قلعه و برج‌های نگهبانی و ۲۵ قلعه‌شهر در حاشیه جنوبی دیوار بزرگ گرگان شناسایی شد.

وی ادامه داد: با این وجود شخم عمیق، خاکبرداری، خاکریزی و تسطیح در این مناطق ممنوع و مستوجب مجازات است و در طی سالیان اخیر چند نفر به دلیل ارتکاب این تخلفات در حاشیه دیوار دفاعی گرگان به مراجع قضایی معرفی شدند.

به گفته وی دیوار تاریخی گرگان چهار مامور مستقل دارد و سایر مامورین یگان حفاظت گلستان نیز در پایش این دیوار فعالیت دارند و به صورت شبانه روزی همه تحولات این دیوار را رصد می‌کنند.

دیوار دفاعی گرگان طی هزاران سال به زیر خاک رفته و در نقاطی هم که قابل دسترس بوده از آجر‌های آن برای ساخت خانه در روستا‌های مجاور استفاده شده است.

برخی اهالی مسن ساکن پیرامون این دیوار می‌گویند که در حدود هفتاد سال پیش شغلی به نام "آجرکنی" در اطراف دیوار دفاعی گرگان مرسوم بود که افراد دارای بنیه بیشتر، آجر‌ها را کنده و برای ساخت خانه به دیگران می‌فروختند.

ضعف دولت مرکزی و وسیع شدن حوزه نفوذ فرهنگی و سیاسی ایران و از دست دادن کارکرد‌های دیوار، از دیگر دلایل تخریب این اثر تاریخی در طول زمان اعلام می‌شود.

مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری گلستان تخریب این اثر تاریخی را پذیرفت، اما گفت که مامورین یگان حفاظت میراث فرهنگی استان بصورت مستمر و شبانه روزی این اثر تاریخی را رصد کرده و مانع دست اندازی به آن می‌شوند.

احمد تجری با قدردانی از توجه فرهیختگان و نخبگان گلستان به این اثر تاریخی افزود: یکی از خواسته‌های مهم این جامعه نخبه، ثبت جهانی این اثر است که در آن صورت و توجه بیشتر به دیوار دفاعی گرگان، امکان تخریب و دست اندازی به آن تا حد زیادی کاهش خواهد یافت.

وی گفت که این بنای ارزشمند چند هزار ساله در صورت فراهم شدن برخی امکانات و معرفی بهتر به گردشگران داخلی و خارجی، قابلیت نقش آفرینی موثر در جذب بازدیدکننده و رونق اقتصادی گلستان را دارد.

دیوار دفاعی، دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ که در برخی متون قدیمی با عنوان مار سرخ مطرح شده، طولانی‌ترین دیوار آجری دنیا و سومین دیوار بزرگ جهان پس از دیوار چین و آلمان است.

دیوار تاریخی گرگان که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده‌شده از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله امتداد داشت

این دیوار با نام‌های سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل ییلان، قزل آلانگ و آلان (به زبان ترکمنی) نیز در منابع جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها نگارش شده و گفته می‌شود به عنوان طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان، در مدت ۹۰ سال ساخته شد.

طول دیوار بزرگ گرگان در حدود ۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۲ تا ۱۰ متر است.

امروزه بقایای دیوار تاریخی از کرانه‌های شرقی دریای خزر تا ارتفاعات و دره‌های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو در شمال شرقی شهرستان کلاله) قابل مشاهده است.

پیشتر تاریخ ساخت دیوار گرگان را به دوره اشکانی نسبت می‌دادند، اما مطالعات پژوهشی و آزمایشگاهی انجام شده در سال‌های اخیر نشان داد که این دیوار در دوره ساسانی و برای جلوگیری از هجوم اقوام شمالی احداث شد.

در بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته تاکنون تاسیسات وابسته این دیوار شامل خندق، کوره‌های آجرپزی، سد خاکی، کانال‌های آب‌رسانی، ۳۸ قلعه و برج‌های نگهبانی متصل به دیوار و بیش از ۲۵ قلعه‌شهر در حاشیه جنوبی دیوار بزرگ گرگان و محوطه‌های باستانی فراوانی از دوره‌های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی در قلمرو دیوار بزرگ گرگان شناسایی شد.

نقشه‌ای از مسیر دیوار تاریخی گرگان

با شیوع کرونا و کاهش محسوس سفر‌ها برای در امان ماندن از این بیماری، مسوولان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به فکر راه اندازی امکان سفر مجازی به استان افتادند و در این راستا طرح مستندسازی و مستندنگاری دیوار بزرگ گرگان و ارائه خدمات گردشگری به بازدیدکنندگان ایرانی و غیرایرانی در شرایط بحران شیوع ویروس کرونا در ایران و جهان در دستور کار قرار گرفت.

تجری گفت: در این طرح امکان بازدید مجازی و تصویری با استفاده از ابزار‌های دیجیتال رایانه‌ای از بقایای استحکامات دفاعی و ساختار‌های معماری حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی دیوار بزرگ گرگان و مواد فرهنگی مکشوفه آن فراهم است.

وی ادامه داد: اجرای این پروژه با تصویربرداری سه‌بعدی، تور مجازی و ایجاد موزه مجازی از ساختار‌های معماری و مواد فرهنگی مکشوفه، تهیه نماهنگ، طراحی و راه‌اندازی وبگاه اختصاصی، طراحی و ایجاد کانال مجازی اختصاصی، جمع‌آوری اسناد و مدارک تاریخی فرهنگی برای معرفی ظرفیت‌های قلمرو دیوار بزرگ گرگان به زبان فارسی و انگلیسی در دستور کار قرار گرفت.

دیوار بزرگ گرگان با جهت غربی شرقی حدفاصل کرانه‌های شرقی دریای کاسپین در شمال شهر گمیشان تا صخره‌های بیلی‌کوه در محدوده پارک ملی گلستان سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.