مقایسه نظرسنجی‌های انتخابات ریاست جمهوری در ایران و آمریکا
انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نهایت به پایان رسید و بر اساس اعلام نتایج اولیه این انتخابات دونالد ترامپ، نامزد حزب جمهوری‌خواه در برابر رقیبش جو بایدن شکست خورد. اما پیش از شکست نامزد جمهوری‌خواه پیش‌بینی‌های انتخاباتی و موسسات نظرسنجی بودند که شکست خوردند؛ نظرسنجی‌هایی که از ماه‌ها قبل از انتخابات آغاز شده بود و اغلب پیشبینی می کردند که دموکرات‌ها با اختلاف بین هشت تا ۱۰ درصد از جمهوری‌خواهان پیشی خواهند گرفت.
اما نتیجه اولیه انتخابات بر اساس آرای عمومی دو کاندیدا ۵۰.۸ و ۴۷.۵ درصد یعنی کمتر از سه و نیم درصد بود و نشان می‌دهد دموکرات‌ها با اختلافی به اندازه یک تار مو توانستند به قدرت برسند. ناتوانی پیش‌بینی‌ها در حالی است که در انتخابات ۲۰۱۶ نیز پیشبینی می‌شد به جای دونالد ترامپ هیلاری کلینتون به قدرت خواهد رسید.
نخستین نظرسنجی در انتخابات آمریکا از سال ۱۹۳۶ انجام می‌شود. با این حال دو انتخابات اخیر نشان می‌دهد که نظرسنجی‌ها ولو آن‌که به صورت علمی انجام می‌شوند به طور کامل قابل اعتماد نیستند. ناتوانی نظرسنجی‌ها در ارائه تصویر دقیق از جامعه تنها در مورد ایالات متحده صادق نیست. در ایران هم نظرسنجی‌ها غالبا با شکست روبه‌رو بوده‌اند. نمونه این ادعا اظهار نظر اخیر محمدعلی ابطحی است که اعتبار نظرسنجی‌های انتخابات سال ۸۴ را زیر سوال برده بود.
شروع اولین نظرسنجی‌های انتخاباتی در ایران از سال ۸۴
ابطحی که در دولت سیدمحمد خاتمی از سال ۸۰ تا ۸۳ معاون امور حقوقی و مجلس رئیس جمهور و از سال ۸۳ تا ۸۴ مشاور رئیس دولت بود بعد از انتشار نتایج اولیه از انتخابات آمریکا در توئیتی نوشت: «روز قبل انتخابات سال ۸۴ به دفتر آقای خاتمی رئیس جمهور رفتم. آخرین نظرسنجی رسمی را آورده بودند. هاشمی اول بود و با فاصله زیاد، یکی به آخر احمدی نژاد بعد کروبی ولی هاشمی اول، احمدی نژاد دوم و کروبی سوم شد احتمالا همان تیم نظرسنجی رفته بودند آمریکا!»
روایت ابطحی اشاره به اولین نظرسنجی رسمی از انتخابات ریاست جمهوری است. پیش از آن نظرسنجی‌هایی که انجام می‌شد چندان به صورت علمی انجام نمی‌شد. البته از نظرسنجی‌های انجام شده بعد از سال ۸۴ فقط نتیجه یک نظرسنجی پیش از انتخابات اعلام شده است. برای نمونه در انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۰ در نبود موسسات نظرسنجی که به صورت علمی قصد پیشبینی نتیجه انتخابات را داشتند، رسانه‌ها و گروه‌های سیاسی وارد میدان شدند.
انتخابات سال ۸۰؛ بدون نظرسنجی علمی، رسانه‌ها و احزاب وارد میدان شدند
وقتی سیدمحمد خاتمی برای حضور در انتخابات هشتم ریاست جمهوری در ایران اعلام نامزدی کرد، هوادارانش دست به کار شدند تا ببینند او چقدر می تواند رای به دست بیاورد. هرچند در این دوره نظرسنجی‌های زیادی انجام شد اما آن‌ها مبنای علمی چندانی نداشتند. این نظرسنجی‌ها که در بهترین حالت در سطح یک شهر انجام می‌شد حتی قادر به پیشبینی نتایج انتخابات در همان شهر نبود چه برسد به کل کشور. برخی از آن‌ها حتی ادعای پیشبینی نتیجه انتخابات را نیز نداشتند. مرکز افکار سنجی ایران به جای نظرپرسی از رای مردم، انتظارات دانشگاهیان از رئیس جمهور آینده و را نظرپرسی کرد. نظرسنجی دیگری به دنبال آن بود که چند درصد از دانشجویان شهری مثل شیراز در انتخابات شرکت می‌کنند.
گروه دیگری به دنبال برآورد درصد حضور رای اولی‌ها در انتخابات بودند. شیوه کار گروه‌های سیاسی هم آن بود نتیجه انتخابات را در منطقه کوچکی برآورد می‌کرد. مثلا نتایج نظرسنجی جبهه دوم خرداد استان قم که دو روز پیش از انتخابات سال ۸۰ برگزار شد می گوید: «۷۰ درصد مردم قم به خاتمی رای می‌دهند. ۹۲.۵ درصد انتخابات شرکت می‌کنند و ۵۸.۷۵ افراد توکلی را رقیب جدی خاتمی می دانند و تنها ۲۵ درصد اعلام کرده‌اند که خاتمی رقیب ندارد همچنین ۵۴.۶ درصد افراد اعتقاد دارند که اصلاحات به هیچ عنوان بدون خاتمی امکان پذیر نیست و ۶۴.۵۸ درصد افراد نمره خوب و عالی ۲۰ - ۱۵ به کارنامه خاتمی داده‌اند.
نمونه دیگر نظرسنجی کمیته تبلیغات ستاد مرکزی ائتلاف گروه‌های دوم خرداد در استان گیلان بود که پیش بینی می‌کرد با مشارکت ۸۸.۲ درصدی خاتمی رای خواهد داشت. اما نتیجه انتخابات در استان گیلان حاکی از آن بود که خاتمی ۸۳.۶ درصد و توکلی ۹.۷۲ درصد رای آورده است. میزان مشارکت در گیلان نیز ۶۵.۱۲ درصد اعلام شد. (اعلام نتایج نهایی [انتخابات سال ۸۰ شمارش آرا در استان گیلان، خبرگزاری ایسنا)
نظرسنجی که اعتراض کاندیداها را به دنبال داشت
نظرسنجی سال ۸۴ که در بالا به آن اشاره شد، نظرسنجی منتسب به وزارت اطلاعات است. وزارت اطلاعات برای نهمین دوره از انتخابات ریاست جمهوری اقدام به نظرسنجی انتخابات کرد اما فقط پیش‌بینی‌هایش را در اختیار کاندیداها قرار داد. علی یونسی وزیر وقت اطلاعات در یک نشست خبری که ۲۳ خرداد سال ۸۴ انجام شده بود درباره این نظرسنجی‌ها این چنین توضیح داده است: «در مساله نظرسنجی‌ها نیز برای اینکه جلو شایعه گرفته شود، فقط موارد را برای کاندیداها می‌فرستیم. نظرسنجی‌های وزارت اطلاعات علمی‌ترین و قابل‌دفاع‌ترین نظرسنجی‌هاست که تنها جهت اطلاع در اختیار افراد ذینفع (کاندیداها) قرار می‌گیرد.» اگر آمار نظرسنجی‌ها پیش از انتخابات منتشر می‌شد قضاوت درباره اعتبار آن‌ها را آسان‌تر می‌کرد. در این میان می‌توان به اظهارات نامزدهای آن دوره از انتخابات رجوع کرد؛ اظهار نظرهایی که مقایسه آن‌ها با نتیجه انتخابات نشان می‌دهد اعتبار نظرسنجی آن دوره از انتخابات بسیار پایین بوده است.
مهدی کروبی که نتوانست به مرحله دوم انتخابات راه پیدا کند تندترین انتقادات را به این نظرسنجی داشت. او روز بعد از انتخابات گفته بود: «رای من برخلاف تمام تحلیل‌ها و نظرسنجی‌های وزارت اطلاعات بالا بود و اینجا می‌گویم اگر سایر گزارشات این وزارتخانه هم همینطور باشد، باید عزا گرفت و اینگونه عملکرد جای تاسف دارد.» در بین دیگر نامزدها یا مسئولان ستادهای انتخاباتی آن‌ها نیز اظهار نظرهایی درباره این نظرسنجی‌ها صورت گرفت که حاکی از پایین بودن دقت نظرسنجی آن انتخابات بود؛ هرچند که در برخی اظهار نظرها مشخص نیست که آیا منظور از «نظرسنجی» همان نظرسنجی وزارت اطلاعات است یا آن‌که آن‌ها به نظرسنجی‌های دیگری استناد کرده‌اند.
لاریجانی دوشادوش هاشمی است
تنها بخش از نظرسنجی‌ها که در مورد صحت آن کمتر تردیدی وارد شده پیشتازی هاشمی رفسنجانی در انتخابات بوده است. محمدرضا باهنر رییس ستاد انتخاباتی علی لاریجانی ۲۲ خرداد ۸۴ درباره این نظرسنجی‌ها توضیح داده بود: «آقای هاشمی در مرتبه اول و پس از او آقای لاریجانی و دوشادوش وی آقای قالیباف قرار دارند.» باهنر گفته بود: «بر اساس نظرسنجی‌ها در حال حاضر بین ۵۵ تا ۶۰ درصد در انتخابات شرکت می‌کنند که این درصد در روزها آخر انتخابات که تبلیغات جدی‌تر می‌شود افزایش خواهد یافت و تعدد کاندیداها به حضور حداکثری کمک می‌کند.» یک روز بعد از این مصاحبه (۲۳ خرداد ۸۴) محمدحسین فرهنگی، سخنگوی ستاد انتخاباتی علی لاریجانی با بیان اینکه نظرسنجی‌ها تاکنون نشان داده که کسی نتوانسته در نهایت آرایی بالای ۴۰ درصد را کسب کند گفت: «در نظرسنجی‌هایی که برای ما قابل اعتماد بوده آقای لاریجانی نفر دوم بوده و اگر این نظرسنجی‌ها را مبنا قرار دهیم، تا یکی، دو روز پیش جمع‌بندی‌ها همین را نشان داده است.» به گفته فرهنگی «در نظرسنجی‌هایی که ما داشته‌ایم نفر اول با فاصله‌ی حدود هفت درصدی آقای هاشمی بوده است»
هاشمی پیروز مرحله اول؟
با آن‌که نتایج نظرسنجی‌ها حاکی از پیشتازی هاشمی رفسنجانی در انتخابات بود اما برای او این انتظار را ایجاد کرده بود که در مرحله نخست پیروز میدان شود. هاشمی رفسنجانی ۲۵ خرداد ۸۴ گفته بود: «نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که من نسبت به سایر کاندیداها وضع بهتری در میان مردم دارم. در عین حال آن چیزی که برای من آرامش به وجود آورده، اتکا به خداوند است.» او دو روز بعد از این اظهار نظر در روز رای‌گیری گفت: «بعضی از نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که انتخابات به دور دوم کشیده نمی‌شود و رییس‌جمهور در دور اول انتخاب می‌شود.»
البته این برخلاف آن چیزی بود که سخنگوی دولت وقت پیش بینی کرده بود. عبدالله رمضان زاده، سخنگوی دولت محمد خاتمی در حاشیه‌ی بازدید از ستاد انتخاباتی کشور با حضور در جمع خبرنگاران گفته: «بر اساس نظرسنجی‌های منابع مختلف و گرایش‌های متفاوت چه قبول داشته باشیم یا نه و اینکه بی‌طرفانه هستند یا نه حاکی از دو مرحله‌ای شدن انتخابات است و بر اساس همین شواهد به نظر می‌آید که انتخابات دو مرحله‌ای شود.»
محمدباقر نوبخت هم که در آن زمان سخنگوی ستاد هاشمی رفسنجانی بود در گفت و گو با ایسنا احتمال پیروزی هاشمی در دور نخست را «بسیار قوی» ارزیابی کرده است. او در این گفت و گو در پیشبینی از کشیده شدن این دوره انتخابات به دور دوم با استناد به نظرسنجی‌های علمی، که به گفته وی از سوی مراجع رسمی صورت گرفته است، جایگاه هاشمی رفسنجانی را در صدرنظرسنجی‌ها و با اختلاف معنی‌داری از نفر دوم عنوان کرده بود. البته نوبخت افزوده که « با توجه به تعدد کاندیداها و توزیع آراء خرد شده کشیده شدن انتخابات به مرحله دوم دور از ذهن نیست.»
قالیباف: به مرحله دوم می‌روم
محمدباقر قالیباف هم از جمله کسانی بود که اعتقاد داشت شانس بالاتری نسبت به دیگران برای رسیدن به ریاست جمهوری دارد. او روز انتخابات بعد از آن‌که رای خود را به صندوق انداخت این چنین از نتیجه انتخابات پیش بینی کرد: ««هنوز در این زمینه نمی‌توان قضاوت قطعی داشت، اما نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد انتخابات به دور دوم خواهد رفت و من نیز در مرحله دوم حضور خواهم داشت.»
اسماعیل گرامی مقدم سخنگوی ستاد انتخاباتی مهدی کروبی نیز معتقد بود: «بر اساس نظرسنجی‌های انجام‌شده از سوی این ستاد این کاندیدا(کروبی) در جایگاه نخست قرار دارد و اگرچه احتمال به دور دوم کشیده شدن انتخابات کمتر شده است، ولی اگر چنین شود او یک پای فینال خواهد بود.» او از انجام نظرسنجی‌هایی از سوی این ستاد به ایسنا خبر داده بود که «بر اساس آن در شهرهایی با جمعیت کمتر از ۵۰۰ هزار نفر، کروبی در جایگاه نخست است و این را گویای مطلوب‌ترین جایگاه در مناطق خارج از مرکزنشین دانست.»
محسن رضایی، نامزد نامراد
در این میان به نظر می‌رسد در بین همه کاندیداها، کسی که بیشتر از همه متضرر شده بود محسن رضایی است؛ چرا که مبنای انصرافش از رقابت‌ها را نتایج نظرسنجی‌ها قرار داده بود. او بعد از انصراف از نامزدی گفته بود: «در هنگام تصمیم‌گیری، این دغدغه و نگرانی را داشتم که اگر کنار بروم، عده‌ای از رفتن من ناراحت و نگران می‌شوند و اگر بمانم یک لطمه به انتخابات وارد می‌شود و من نمی‌خواستم شریک این خسارت بزرگ به مقوله‌ی انتخابات باشم. من برای اتخاذ چنین تصمیمی تمام اطلاعات و نظرسنجی‌ها را مدنظر قرار گرفتم، به مساله‌ی اصولگرایان توجه کردم و به یاد قول علمای اهل سنت افتادم. من برای اینکه نزدیکانم روی تصمیم من تاثیری نگذارند آب پاکی را روی دست آن‌ها ریختم و وقتی این تصمیم را گرفتم، غیر از خودم و خدای متعال چیز دیگری مطرح نبود.» چه بسا محسن رضایی هم با باقی ماندن در صحنه انتخابات شانس رئیس جمهور شدن را داشت!
انتخابات ۸۸؛ پیش بینی صدا و سیما از انتخابات بعد از اعلام نتایج!
در انتخابات ۸۸ صدا و سیما نیز پا به میدان گذاشت؛ انتخاباتی جنجالی که میرحسین موسوی بعد از ۲۰ سال غیبت از فضای سیاسی آمده بود تا دولت احمدی نژاد را اولین رئیس دولت چهار ساله ایران کند. صدا و سیما هم در این دوره از انتخابات به صورت رسمی نتایج نظرسنجی‌های خود را منتشر نکرد، بلکه آمار و ارقام برآمده از پیش بینی‌ها بعد از انتشار نتایج انتخابات ریاست جمهوری از سوی سایت‌های اصولگرا منتشر شدند.
آنطور که این سایت‌ها نوشته‌اند: در انتخابات جنجالی ۸۸ از ۲۴ فروردین تا ۲۸ اردیبهشت آرای میرحسین موسوی در حال افزایش بوده اما باز هم احمدی نژاد دو برابر موسوی رای داشته است، بعد از مناظره جنجالی موسوی و احمدی نژاد، رای احمدی نژاد روند صعودی به خود گرفت؛ به نوشته این سایت‌های خبری «احمدی‌نژاد که در نظرسنجی ۱۳ خرداد ۸۸ در تهران ۳۵.۸ درصد و در نظرسنجی ملی ۴۹.۸ درصد آرا را به خود اختصاص داده بود، در نظرسنجی ۱۷ خرداد ۸۸ از مردم تهران آرای خود را به ۴۷.۵ و در نظرسنجی سراسری به ۶۲.۷ درصد رساند. به عبارت دیگر مناظره او با موسوی و کروبی نه تنها از آرای وی نکاست، بلکه توانست افکار عمومی را بیشتر به سمت خود جلب کند.» این اعداد چند روز بعد از اعلام نتایج انتخابات در سایت‌های طرفدار محمود احمدی نژاد منتشر شده بودند.
سایت رجانیوز که از رسانه‌های احمدی نژاد بود نیز آمار متفاوتی ارائه داده بود. به گفته این سایت مرکز تحقیقات صدا و سیما نیز که فعالیت خود را از سال ۸۷ آغاز کرد برای اولین بار در انتخابات ۸۸ اقدام به نظرسنجی انتخاباتی کرد. این مرکز در ۱۹ خرداد ۸۸ در سطح ملی برای احمدی نژاد ۵۴.۳ و برای میرحسین موسوی ۳۳.۳ درصد رای پیش بینی کرده بود. ۲۰ خرداد این ارقام به ۵۴.۱ برای احمدی نژاد و ۳۴.۲ برای موسوی تغییر کرد.
پیشبینی ایسپا از ۸۸ چه بود؟
از دیگر مراکز نظرسنجی که در انتخابات ۸۸ وارد فعالیت شدند می توان به مرکز افکارسنجی ایران (ایسپا) اشاره کرد. البته ایسپا فقط در انتخابات ۹۶ آمار خود را منتشر کرد. برخی رسانه‌های اصولگرا آماری به این مرکز منتسب کرده‌اند که حتی به فرض صحت انتساب به ایسپا به نتیجه رسمی اعلام شده از وزارت کشور نزدیک نیست؛ به ادعای رجانیوز، ایسپا در انتخابات ۸۸ در سطح ملی برای محمود احمدی نژاد ۵۲.۵ درصد رای و برای میرحسین موسوی ۳۲.۸ درصد رای پیش بینی کرده بود. رقمی که ادعا شده این مرکز افکارسنجی برای روستاها پیش بینی کرده است برای احمدی نژاد ۶۷.۷ و برای موسوی ۲۰.۹ درصد بوده است.
یک سایت اصولگرای دیگر به ایسپا منتسب کرده بود که «احمدی نژاد با ۵۶.۲۲ درصد آراء در مقابل موسوی با ۲۹.۸۸ درصد آراء پیروز انتخابات است.» این در حالی است که طبق اعلام رسمی وزارت کشور، آرای احمدی نژاد در انتخابات ۸۸، ۶۲.۴ درصد و برای میرحسین موسوی ۳۳.۸۸ درصد بوده است.
محمد آقاسی رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) خردادماه ۹۶ با روزنامه شهروند گفت و گویی انجام داده و در آن می‌گوید: «ما هم در سال ۸۴، هم در سال ۸۸ و هم ۹۲، نظرسنجی درباره انتخابات ریاست‌جمهوری داشتیم. در هر سه انتخابات هم پیشبینی ایسپا نزدیک به واقعیت بود اما چرا سر زبآن‌ها نیفتاد و توجه‌ها را جلب نکرد؟ دلیل اصلی آن نبود فضای انتشار نتایج بود.» در این میان یا باید ادعاهای رسانه‌های نزدیک به احمدی‌نژاد با ارقام متفاوت آن‌ها را پذیرفت و یا اظهارات رئیس مرکز افکارسنجی ایران را.
علیرضا زاکانی، نماینده اصولگرای مجلس که بعد از حوادث انتخابات ۸۸ از اعضای کمیته شش نفره مجلس برای رسیدگی به حوادث پس از انتخابات بود در جایی گفته بود: «نظرسنجی‌های وزارت اطلاعات و وزارت کشور و نیز جمع‌بندی شورای عالی امنیت ملی حاکی از آن بود که انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود.» زاکانی درباره نظرسنجی‌های روزهای منتهی به انتخابات گفت: «تمام نظرسنجی‌ها حتی نظرسنجی جهاد دانشگاهی که نوع نگاهش مشخص است، پیش از انتخابات نشان می‌داد که احمدی‌نژاد در دور اول پیروز انتخابات خواهد بود اما درست در روز پنجشنبه ۲۱ خرداد دو نظرسنجی از سوی وزارت کشور و وزارت اطلاعات که دو نهاد وابسته به دولت بودند، منتشر شد که نشان می‌داد انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود و جالب اینکه شورای امنیت ملی هم بر اساس جمع‌بندی تمام این نظرسنجی‌ها اعلام کرد که انتخابات به دور دوم کشیده خواهد شد.»
رییس جمهور منتخب کسی است که آرایش رشد قابل توجه دارد
شاید پیچیده‌ترین انتخابات برای پیش بینی موسسات نظرسنجی انتخابات ۹۲ بود. در این دوره اغلب نظرسنجی‌ها از سوی رسانه‌ها انجام می‌شد اما رسانه‌ها عموما به خاطر آن‌که مخاطبانی با گرایش سیاسی خاص دارند در پیش بینی موفق نیستند. اما نظرسنجی‌هایی که به صورت علمی هم صورت گرفت نتوانست میزان مشارکت و پیروز انتخابات را پیش بینی کند. چرا که اولا برخی کاندیداها در اردیبهشت ماه وارد انتخابات شدند.
این در حالی است که در بسیاری از دوره‌های دیگر نامزدها از مدت‌ها قبل فعالیت جدی دارند. تا هفته پایانی انتخابات ۹۲ این گمانه زنی بود که بعضی از کاندیداها مثل محمدرضا عارف و غلامعلی حداد عادل از انتخابات کناره‌گیری خواهند کرد. از سوی دیگر بخش زیادی از رای دهندگان در واپسین لحظات انتخابات تصمیم به شرکت در انتخابات و رای به کاندیدای مورد نظر خود می‌کنند که همین موضوع کار پیش بینی را سخت‌تر می‌کند. اغلب نظرسنجی‌ها راه‌یابی حسن روحانی و محمدباقر قالیباف به مرحله دوم انتخابات را پیشبینی کرده بودند. نظرسنجی‌ها تقریبا توانسته بودند میزان افزایش مشارکت در این انتخابات را پیشبینی کنند اما آن هم نه به طور دقیق؛ پیشبینی اغلب موسسات بر این اساس است که رییس جمهور منتخب کسی است که میزان رای او در نظرسنجی‌های منتهی به انتخابات با رشد قابل توجهی همراه می‌شود.
پیشبینی دقیق ایسپا: آیا با یک گل بهار می‌شود؟
اما در انتخابات ۹۶ اقشاری که معمولا در لحظه آخر تصمیم به شرکت در انتخابات می گیرند زودتر تصمیم خود را گرفته بودند. چند روز مانده به انتخابات نظرسنجی‌ها حاکی از نزدیک شدن میزان مشارکت در انتخابات به میزان مشارکت در دوره گذشته بود. همچنین کاندیداها برخلاف سال ۹۲ در روزهای منتهی به انتخابات وارد میدان نشده بودند.
آخرین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران دو روز پیش از برگزاری انتخابات مشارکت حدود ۷۲ درصدی در انتخابات را پیش بینی کرده بود؛ رقمی که در نهایت با خطای کمتر از یک درصد صورت گرفت. در نهایت میزان مشارکت در انتخابات از سوی وزارت کشور ۷۲.۹۴ درصد اعلام شد. این موسسه پیروزی حسن روحانی را نیز با ۵۷.۱ درصد پیش بینی کرده بود، ضریب خطای آن چهار صدم درصد بود. آیا این پیشبینی دقیق استثنا بود؟ به نظر می‌رسد پاسخ به این سوال نیاز به گذر زمان و البته توجه به فاکتورهای مختلفی دارد که در هر دوره از انتخابات ریاست جمهوری تغییر می‌کند. شاید به خاطر نوپا بودن نظرسنجی علمی در انتخابات ایران فعلا باید فرض را بر این گرفت که با یک گل بهار نمی‌شود.
