خرید بدون کارت از سال آینده؟
با اجرای طرح ملی پذیرندگی جامع و یکپارچه پرداخت کیف پول الکترونیکی توسط بانک مرکزی احتمالا از سال آینده شاهد فراگیر شدن شیوه جدید پرداخت از طریق کد QR در فروشگاه‌ها و پایانه‌های فروش خواهیم بود که در دوره کرونا یک ضرورت است. با این شیوه خریداران از طریق اسکن کد QR و بدون نیاز به کارت یا لمس دستگاه قادر به پرداخت هزینه خریدهای زیر ۲۰۰ هزار تومان خواهند بود. کارشناسان اهمیت راه‌اندازی این شیوه پرداخت را همتراز راه‌اندازی شبکه شتاب و شاپرک و فراگیری شبکه کارت ارزیابی می‌کنند.
درحالی که ماه‌هاست بازیگران طرح کیف پول الکترونیکی از مقررات وضع شده بر این حوزه برای مدیریت پرداخت‌های خرد نظام بانکی کشور گله‌مند هستند و معتقدند زمینه‌ها چندان برای توسعه کیف پول الکترونیکی مساعد نیست، به نظر می‌رسد بانک مرکزی با راه‌اندازی طرح ملی پذیرندگی جامع و یکپارچه پرداخت کیف پول الکترونیکی (هم‌پذیرندگی) گامی مثبت برای پا گرفتن این روش پرداخت جدید برداشته است. با این حال بازیگران این صنعت همچنان چشم به راه اصلاح نظام کارمزد برای کمک به رشد این بخش هستند. براساس طرح هم‌پذیرندگی، زیرساخت‌های لازم برای تبادل اطلاعاتی شرکت‌های مختلف ارائه‌دهنده خدمات کیف پول الکترونیکی با یکدیگر و تمامی پذیرنده‌ها (مثلا فروشگاه‌های دارای پایانه پرداخت) فراهم می‌شود و درنتیجه کاربران می‌توانند فارع از اینکه کد QR پذیرنده متعلق به کدام شرکت باشد از طریق تمامی اپلیکیشن‌های کیف پول الکترونیکی اقدام به پرداخت مبلغ کنند. به این ترتیب هنگام خرید از فروشگاه، پرداخت کرایه تاکسی و دیگر خریدها و پرداخت‌های خرد، دغدغه‌ای نسبت به نوع اپ کیف پولی که روی گوشی خود نصب دارند نداشته باشد. در گام بعدی این طرح قرار است برای یکپارچه‌سازی QRهای پذیرنده‌ها اقدام شود.
طرح هم‌پذیرندگی را می‌توان با راه‌اندازی شبکه شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی) در سال ۱۳۸۱ و شبکه شاپرک در سال ۱۳۹۱ مقایسه کرد که با عضویت بانک‌ها در این شبکه‌ها و تسهیل تبادل اطلاعات میان آنها، کاربران قادر بودند از کارت‌های بانک‌های مختلف با استفاده از درگاه‌های پرداخت، دستگاه‌های ATM و پایانه‌های فروشگاهی متعلق به دیگر بانک‌ها، پرداخت‌های مورد نظر را انجام دهند.
پرداخت از طریق QR
احتمالا چندان با آن زمانی فاصله نداریم که افراد هنگام مراجعه به فروشگاه، به جای کارت کشیدن، گزینه پرداخت از طریق موبایل و اپلیکیشن‌های پرداخت را انتخاب کنند. استفاده از این شیوه برای پرداخت مزیت‌های زیادی دارد از جمله پرداخت سریع، آسان و امن‌تر (تنها از طریق اسکن کردن یک کد QR) که می‌تواند نیاز به استفاده از کارت فیزیکی را بسیار کم کند و افراد به خصوص در این روزهای اوج پاندمی دغدغه‌های بهداشتی مبادله کارت را نیز نداشته باشند. با این حال ساماندهی یک کد QR که همه اپلیکیشن‌های پرداخت بتوانند آن را شناسایی کنند چالش فعلی این طرح است. به اعتقاد کارشناسان صنعت پرداخت الکترونیک، تعامل‌پذیری یکی از اساسی‌ترین اصول یک سیستم پرداخت استاندارد است. زیرا کاربران نباید دغدغه داشته باشند که اکنون کدام کیف پول روی گوشی آنها نصب است یا پایانه‌های فروشگاهی از QR کدام شرکت پشتیبانی می‌کند. در نتیجه با رفع این دغدغه و یکپارچه‌سازی سیستم پرداخت از طریق کیف پول الکترونیکی می‌توان تحولی در نظام پرداخت‌های خرد ایجاد کرد.
داوود محمدبیگی، رئیس اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی درباره این طرح می‌گوید: تدوین سند کیف پول الکترونیکی در شهریور امسال یکی از مهم‌ترین اقدامات سال‌های اخیر برای نظام‌مند کردن صنعت پرداخت خرد بوده است؛ زیرا هم دغدغه‌های رگولاتور پولی مورد توجه قرار گرفته و هم فضای کسب و کار برای بازیگران این حوزه شفاف شده است. در این سند به فعالان این حوزه مهلت ۶ ماهه‌ای داده شده تا خود را با ضوابط و الزامات این سند سازگار کنند و برای پذیرش کیف پول سایر بازیگران آماده شوند.
این مقام بانک مرکزی می‌گوید: در گام اول صرفا فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای پذیرش کدهای QR تمامی شرکت‌ها از طریق کیف پول تمام بازیگران این حوزه مد نظر است و امیدواریم ظرف این مهلت ۶ ماهه (تا اسفند ۹۹) بتوانیم این طرح را اجرایی کنیم. در گام‌های بعدی تعامل‌پذیری، می‌توان نصب QRهای یکپارچه و واحد را به انجام رساند.
امین آقاجانی، از مدیران یک شرکت خصوصی فعال در حوزه پرداخت کیف پول الکترونیکی، با تاکید بر مثبت بودن اقدام بانک مرکزی در اجرای طرح یکپارچه‌سازی QRهای پذیرنده‌ها و ایجاد شبکه ارتباطی برای تعامل بازیگران مختلف این حوزه با پذیرنده‌ها می‌گوید: در مثبت بودن این اقدام شکی نیست. زیرا اجرای این طرح هم هزینه‌های بازیگران را برای جذب پذیرنده‌ها کاهش می‌دهد و هم از ایجاد زمینه‌های انحصار در رقابت بازیگران برای جذب پذیرنده جلوگیری می‌کند. اما مساله اصلی این است که بازیگران با نبود مدل درآمدی منطقی (مشابه آنچه در صنعت پرداخت کارتی صورت گرفته) چگونه باید به اجرای این طرح امیدوار باشند؟
این کارت‌های محبوب
یکی از دغدغه‌های اصلی بازیگران صنعت کیف پول الکترونیکی، محبوبیت پرداخت کارتی در میان مردم است. در نتیجه به سادگی حاضر به پذیرش تغییر نوع پرداخت خود از کارت به کیف پول الکترونیکی نیستند و شرکت‌های ارائه‌دهنده کیف پول نیز حاضر به ریسک کردن برای فرهنگ‌سازی و تغییر ذائقه مخاطبان نیستند. بانک مرکزی اخیرا در تدوین سند کیف پول الکترونیکی مقرر کرده تا بانک‌ها به حساب‌های انباشت (حسابی که مبالغ تراکنش تا پایان تسویه روزانه به آن منتقل می‌شود) سود تخصیص ندهند و منبع درآمد شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات کیف پول، اخذ کارمزد راهبری از کاربران کیف پول باشد. این کارمزد قرار است در ازای ارزش افزوده ایجاد شده طی این سرویس جدید و تحت عنوان هزینه صدور، نگهداری و راهبری کیف پول اخذ شود.
آقاجانی ضمن مخالفت با روش درآمدی تعریف شده برای شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمت کیف پول می‌گوید: کیف پول الکترونیک روشی نوپاست. اخذ هزینه اضافه برای ارائه خدمات کیف پول الکترونیکی، موجب دافعه این روش پرداخت می‌شود و با وجود روشی مثل پرداخت کارت که هم در جامعه جا افتاده و هم کاربران و پذیرنده‌ها را متحمل هیچ هزینه اضافه‌ای نمی‌کند، کاربران تمایل چندانی به استفاده از این خدمت جدید پیدا نخواهند کرد.
محمدبیگی مدیرنظام‌های پرداخت بانک مرکزی اما در پاسخ به این سوال که بانک مرکزی چه مشوق‌هایی برای ترغیب مردم به استفاده از کیف پول الکترونیکی به جای کارت در نظر دارد می‌گوید: بدون شک در نظام پرداخت فعلی، روش پرداخت کارتی روش بسیار موفقی بوده و اعتماد مردم را جلب کرده، در نتیجه تغییر دادن این سلیقه چندان آسان نیست. ما هم توقع نداریم به یکباره این امر تغییر کند و روند مورد نظر ما انتقال پرداخت‌های خرد به کیف پول الکترونیکی یک روند کاملا تدریجی است.
به اعتقاد وی کیف پول الکترونیکی یک اختیار است نه یک اجبار. در نتیجه این روش در کنار دیگر روش‌های پرداخت از جمله کارت و... باقی خواهد ماند و با توجه به مزیت‌هایی که می‌تواند برای کاربران ایجاد کند، انتظار داریم به مرور مورد توجه مردم قرار گیرد.
جلب نظر کاربران با تجربه کاربری بهتر
سهولت پرداخت یکی از مهم‌ترین دلایل استفاده مردم از یک شیوه است. هرچند پرداخت آنلاین به‌طور کل دارای سهولت زیادی است اما برخی ویژگی‌ها - مثلا اضافه شدن سیستم رمز پویا - این سهولت را نقض کرده است. از آنجا که پرداخت‌های کیف، تراکنش‌های خرد و زیر ۲۰۰ هزار تومان هستند، سهولت در این روش بر امنیت ارجحیت دارد.
محمدبیگی با اشاره به اینکه یکی از مزیت‌های اصلی کیف پول الکترونیکی سادگی و سهولت است می‌گوید: تجربه کاربری ساده یکی از عواملی است که می‌تواند افراد را به استفاده از کیف پول الکترونیکی برای پرداخت خرد تشویق کند زیرا با این روش می‌توانند بدون وارد کردن اطلاعات کارت و نیاز به رمز پویا، مبلغ و رمز کیف پول را وارد کنند و به سرعت پرداخت کنند. در دوره شیوع کرونا، تبادل کارت با فروشنده یا لمس دستگاه کارتخوان فروشگاه، یکی از دغدغه‌های بهداشتی مردم بوده است که با استفاده از کیف پول بدون هیچ تماس و تنها با اسکن کد QR پایانه از طریق موبایل، می‌توان پرداخت را انجام داد.
در دیگر نقاط دنیا، روش‌های مختلفی برای انتقال پرداخت‌های خرد از کارت به سمت کیف پول الکترونیکی آزموده شده است. بخشی از این روش‌ها از طریق اعمال محدودیت در پرداخت‌های با سقف مشخص و بخشی دیگر از طریق اخذ کارمزد تراکنش از کاربران و پذیرندگان است. رئیس نظام‌های پرداخت بانک مرکزی با اشاره به اینکه طرح‌های مختلف پیاده شده در جهان مورد مطالعه قرار گرفته و نظرات بازیگران این صنعت هم دریافت شده می‌گوید در حال حاضر قصد اعمال هیچ کدام از این دو روش را نداریم. او معتقد است: تغییر نظام کارمزد فرآیندی زمانبر است و بانک مرکزی فعلا نمی‌تواند با ایجاد تغییرات در یک روش پرداخت پایدار، ریسک کند. ما معتقدیم با ایجاد تجربه کاربری خوب می‌توانیم به مرور ذائقه مردم را به سمت استفاده از کیف پول برای پرداخت‌های خرد تغییر دهیم. با شناختی که از فرهنگ و سلیقه جامعه داریم، انتظار می‌رود افراد خصوصا قشر جوان از این روش استقبال کنند. به گفته محمدبیگی وظیفه اصلی فرهنگ‌سازی و ترغیب مخاطبان به عهده شرکت‌های بازیگر این صنعت است و حداقل در ابتدای کار نمی‌توان از بانک مرکزی انتظار داشت که به چنین بخش‌هایی ورود کند چراکه ورود رگولاتور به این بخش‌ها جلوی خلاقیت‌ها و نوآوری‌های این بازیگران را خواهد گرفت.
آقاجانی اما معتقد است بازیگران این حوزه از بانک مرکزی توقعی برای تدوین مدل کسب و کاری یا تبلیغ و فرهنگ‌سازی برای رشد کیف پول الکترونیکی ندارند، ولی تا زمانی که مدل درآمدی در نظر گرفته شده برای شرکت‌های ارائه دهنده خدمات کیف پول، محدود به اخذ کارمزد راهبری کیف پول از کاربران باشد، صرف هزینه برای فرهنگ‌سازی و جا انداختن استفاده از کیف پول الکترونیکی توسط مردم، برای این بازیگران توجیه اقتصادی ندارد. زیرا گرفتن کارمزد خود نوعی دافعه ایجاد خواهد کرد و اقبال کاربران برای استفاده از این روش پرداخت جدید را کاهش خواهد داد.
به نظر می‌رسد بانک مرکزی منتظر است تا پس از بلوغ نسبی پرداخت کیف پول الکترونیکی در جامعه به این حوزه ورود کند و تغییراتی را در جهت انتفاع بازیگران این حوزه برای رقابت‌پذیر‌تر شدن پرداخت کیف پولی و کارت بانکی انجام دهد.
هم پذیرندگی در پرداخت آنلاین کرایه تاکسی
اپلیکیشن‌های پرداخت کرایه تاکسی، یکی از طرح‌های خوبی است که در سال‌های اخیر برای ترویج پرداخت‌های خرد (کرایه‌تاکسی‌ها) انجام شده و مزیت‌های زیادی هم برای رانندگان و هم مسافران ایجاد کرده است. مهم‌ترین مزیت این اپ‌ها، رفع دغدغه فراهم کردن پول خرد و مسائل بهداشتی مبادله پول خرد در تاکسی‌ها بوده است. اما این روش با تمام مزایا، معایبی نیز داشته است. شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت کرایه تاکسی، باید اقدام به نصب کد QR خود در تاکسی‌ها می‌کردند و مسافران نیز باید اپلیکیشن کیف پول همان اپ را روی گوشی خود نصب می‌داشتند تا بتوانند پرداخت را انجام دهند. به مرور با افزایش تعداد بازیگران حوزه پرداخت آنلاین کرایه تاکسی، این مشکل محسوس‌تر شد. زیرا هم مسافران مجبور به نصب چند اپ پرداخت کرایه تاکسی بودند، هم نصب کد QR چند شرکت در تاکسی‌ها فضا را شلوغ و نامنظم می‌کرد و هم رقابت بازیگران این حوزه برای نصب کدهایشان در تاکسی‌ها بسیار دشوار شده بود.
در این راستا سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران با همکاری بازیگران این حوزه تصمیم به اجرای طرحی با عنوان «هم‌پذیرندگی» کرد. به موجب این طرح با نصب یک کد QR واحد در تاکسی‌ها، از طریق تمامی اپلیکیشن‌های پرداخت کرایه تاکسی که به این طرح متصل شده باشند، می‌توان اقدام به پرداخت کرایه کرد. در نتیجه دیگر نه نیاز به نصب چند QR در تاکسی‌ها بود و نه نیازی به نصب چند اپ برای پرداخت. با وجود آنکه از سال گذشته زمزمه‌هایی از اجرای این طرح به گوش می‌رسید، عملیاتی شدن آن با کمی تاخیر صورت گرفت. اما به نظر می‌رسد کم‌کم در حال اجرایی شدن است.
سینا علی محمدی، مدیرکل حوزه ریاست سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران می‌گوید: طرح یکپارچه‌سازی پرداخت‌های خرد شهری، یکی از اولویت‌های اخیر شهرداری است که با فراگیری کرونا و لزوم رعایت نکات بهداشتی، اجرای آن بسیار مورد تاکید قرار گرفته و تسریع شده است. وی درباره تاخیر در اجرای طرح یکپارچه‌سازی کدهای QR پرداخت آنلاین کرایه تاکسی می‌گوید: عدم همکاری بازیگران این حوزه و اقدامات جزیره‌ای آنها از موانعی بود که در این طرح با آن مواجه بودیم. سعی کردیم با تکمیل مطالعات خود بر این طرح، مشکلات اجرای قبلی را بر طرف کنیم. زیرا نتایج نشان می‌داد که در سال‌های آغازین پرداخت آنلاین کرایه تاکسی، سهم این شرکت بیش از یک درصد بازار پرداخت این حوزه نبود. در نتیجه با اقداماتی سعی داریم این سهم را افزایش دهیم.
علی‌محمدی می‌افزاید: این طرح با مشارکت سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران، تاکسیرانی و بانک شهر به انجام می‌رسد. طی فراخوانی که میان تمام بازیگران این حوزه اعلام شد، تا کنون بیش از ۱۰ شرکت پرداخت الکترونیک به این طرح پیوسته‌اند. کار نصب QRهای یکپارچه در تاکسی‌های تهران آغاز شده و اکنون بیش از ۱۵۰۰ تاکسی در مناطق دو و پنج و سه تهران مجهز به این QRها هستند. کدهای پایانه تاکسی سیدخندان نیز درحال نصب است و طی چند روز آینده وارد این طرح می‌شوند.
وی با اشاره به راه‌اندازی مرکز پشتیبانی ویژه برای این طرح می‌گوید: رانندگان و فعالان این حوزه می‌توانند مشکلات، ابهامات و درخواست‌های خود را در رابطه با این طرح از طریق سامانه ۱۳۷ شهرداری، داخلی ۸ در میان بگذارند.
