پس‌لرزه‌های انتخابات آمریکا در خاورمیانه
عربستان سعودی که به همراه امارات متحده عربی، بحرین و مصر که از اواخر بهار سال ۲۰۱۷ روابط خود را با قطر قطع کرده بودند و این کشور را محاصره کرده بودند پس از سه سال در سیاست خود تجدید نظر کرده و تصمیم به عادی سازی روابط خود با دوحه کرد. تنها چند روز پس از این توافق یک مقام پیشین سیاسی در قطر به کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس توصیه کرده که فرصت گفت و گو با ایران را غنیمت بشمارند و روی تنش آن با آمریکا حساب باز نکنند.
شاید بتوان عادی سازی روابط عربستان با قطر را یکی از نخستین پس لرزه‌های انتخابات آمریکا در خاورمیانه عنوان کرد. محمد بن سلمان توانسته بود به هر دلیل همراهی بی‌قید و شرط ترامپ را جلب کرده و در چهار سال حضور ترامپ در کاخ سفید و با پشتوانه حمایت وی سیاست‌ها و برنامه‌های داخلی و خارجی خود را پیگیر کند. ارائه تصویری توسعه‌گرا و متجدد از خود با حمایت قدرت رسانه‌ای غرب، حذف و قلع و قمع شاهزاده‌های مخالف و رقیب برنامه‌هایی بود که محمد بن سلمان در راستای تحکیم قدرت خود در عرصه داخلی در دستور کار داشت و پیگیری کرد.
در عرصه منطقه‌ای حملات بی‌هدف به یمن و کشتار هزاران غیرنظامیان این کشور و نابودی زیرساخت‌های آن، به گروگان گرفتن نخست وزیر لبنان، تعقیب مخالفان و در خارج از کشور از جمله قتل فجیع جمال خاشقچی روزنامه نگار سعودی در استانبول و محاصره قطر از جمله اقدامات ولیعهد سعودی در عصر ترامپ بود.
با این حال شاید عنصر محوری و جهت دهنده به سیاست‌های منطقه ای بن سلمان ضدیت با ایران بوده است. تصویرسازی غلط از ایران عملا بن سلمان را در مسیری قرار داد که مجبور شد اهانت‌های آشکار و پنهان ترامپ را به جان بخرد و با خریدهای کلان تسلیحاتی رضایت وی را جلب کرده و آمریکای ترامپ را به تشدید اقدامات خصمانه علیه تهران ترغیب وآتش تهیه این سیاست ضد ایرانی را فراهم کند.
در این سال‌ها ایران بارها دست دوستی به سمت ریاض دراز و تاکید کرد که عربستان را دشمن نمی‌داند. ایران در این مدت از هرگونه ابتکار عمل برای کاهش تنش در مناسبات خود با ریاض استقبال کرد و از سوی دیگر خود طرح‌هایی برای کاهش تنش و گفت و گو با کشورهای منطقه و مشخصا عربستان ارائه کرد. با این وجود بن سلمان که خود را در موضع قدرت می‌دید تقریبا نه به میانجیگران اعتنایی کرد و نه به ابتکارات و پیشنهادات ایران روی خوش نشان داد. حالا با شکست ترامپ پشتیبان بی‌قید شرط بن سلمان، سعودی‌ها با شرایط جدیدی در منطقه مواجه هستند.
واقعیت این است که دولت جدید آمریکا دیگر حاضر به چشم پوشی از اقدامات خودسرانه و ضد حقوق بشری سعودی‌ها نخواهد بود. علاوه براین بایدن نه تنها ضدیت دوره ترامپ را با ایران نخواهد داشت احتمالا همانطور که اعلام کرده به توافق هسته‌ای موسوم به برجام و دیپلماسی بازخواهد گشت از این رو دیگر فضای مانور بن سلمان در مسائل منطقه‌ای مانند سابق نخواهد بود.
جو بایدن در تبلیغات انتخاباتی اش تعبیرات بسیار تند و قاطعانه ای در مورد عربستان به کار برده است. او در مناظره ریاست‌جمهوری در نوامبر ۲۰۱۹ گفت: «ما اسلحه بیشتری به سعودی‌ها نخواهیم فروخت». او افزود: «آنها را مجبور به پرداخت هزینه [برای نقض حقوق بشر] خواهیم کرد». همچنین «به فروش اقلام نظامی به آنها که کودکان را [در یمن] می‌کشند، خاتمه خواهیم داد» و این آن چیزی است که عربستان و به‌ویژه شخص بن‌سلمان را دچار وحشت کرده است.
بهبود و عادی سازی روابط با دوحه آن هم در حالی که هیچ کدام از شروطی که سعودی‌ها سه سال قبل عادی سازی روابط با دوحه مقرر کرده بودند، حاکی از این است که سعودی‌ها متوجه تغییرات در مناسبات بین المللی شده‌اند و می‌دانند که ادامه شرایط با روال سابق دیگر امکان پذیر نیست.
طی روزهای اخیر شیخ «حمد بن‌جاسم آل ثانی»، نخست وزیر اسبق قطر در پیام‌هایی در شبکه اجتماعی توییتر خواهان آغاز گفت و گوی میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ایران برای کاهش تنش در منطقه و تقویت اعتماد میان دو طرف شده است. او در این باره نوشت: پیشتر هنگام تشدید تنش آمریکایی (در قبال ایران) در دوره دولت دونالد ترامپ گفتم که آغاز گفت و گویی میان ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج (فارس) ممکن است نتایج مهمی را رقم بزند چرا که چنین گفت و گویی امکان دارد تنش در منطقه را پایان دهد و اعتماد میان دو کرانه خلیج (فارس) را تقویت کند.
چنانکه گفته شد پیشنهاد گفت و گو و مذاکره میان ایران و کشورهای عربی در طول چند سال اخیر بارها از سوی مقامات کشورمان مطرح شده است. اما کشورهای عربی و در راس آنها عربستان سعودی حاضر نشده اند از مواضع تهاجمی در قبال ایران دست بردارند. در این راستا «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان سعودی در اواخر آبان ماه در ادامه سیاست ایران هراسی طی سخنانی در مراسم آغاز به کار هشتمین دور از مجلس شورای این کشور از جامعه جهانی خواست موضع قاطعی برای مقابله با آنچه که او تلاش ایران برای دستیابی به سلاح کشتار جمعی خوانده، اتخاذ کند.
این اظهارات در حالی بیان شد که تنها چند روز پیش از آن وزیر امور خارجه و رئیس جمهوری جمهوری اسلامی از بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس سخن گفتند. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی روز ۱۸ آبان در توییتی که مشخصا دعوت کشورهای حاشیه خلیج فارس به گفتگو بود، به زبان عربی و انگلیسی نوشت: «ترامپ رفت؛ ما و همسایگانمان ماندیم. تکیه به بیگانگان امنیت نمی‌آورد بلکه امید را بر باد می‌دهد. دست‌های خود را برای همکاری جهت تحقق منافع مشترک مردم و کشورهایمان دراز می‌کنیم. ما همه را به گفت‌وگو دعوت می‌کنیم چرا که تنها راه پایان دادن به اختلافات و تنش‌هاست. همه با هم برای ساخت آینده‌ای بهتر برای منطقه‌مان.»
حسن روحانی، رئیس جمهوری هم در جلسه هیات دولت در این مورد «سیاست های غلط چهار سال گذشته آمریکا» را موجب «رواج دشمنی و کینه توزی بین دولت‌ها» و همسایگان ایران دانست و گفت: «ایران شرایط جدید بین المللی را فرصت تازه‌ای برای تفاهم، همکاری و تعامل بیشتر با همسایگان در جهت ثبات، امنیت، توسعه، تعمیق روابط حسنه و دوستی بین دولت‌ها و ملت‌های منطقه می‌داند.»
در چنین شرایطی بهتر است مقامات عربستان سعودی تدبیر به خرج داده و دریابند که ادامه سیاست‌های خصمانه و پرهزینه علیه تهران همانطور که در شرایط فشار حداکثری ترامپ راه به جایی نبرد، از این به بعد هم بعید است دستاورد قابل اعتنایی برای منطقه و ملت‌های مسلمان داشته باشد. ایران قدرتی مسئولیت پذیر است و اولویت سیاست خارجی آن هم بهبود مناسبات با کشورها همسایه بوده است. شاید یکی از موضوعاتی که بین جریان‌ها و جناح‌های سیاسی مختلف ایران مورد اجماع باشد بهبود مناسبات با کشورهای همسایه است. کما اینکه ایران در قبال پیشنهاداتی که در ماه‌های اخیر در خصوص احیای برجام مطرح شده از لزوم گفت و گوی مستقیم با کشورهای منطقه و بدون حضور بیگانگان سخن گفته است.
با این اوصاف کافی است رهبران سعودی مقداری از پیش‌فرض‌های ذهنی که در قبال ایران ساخته و پرداخته‌اند فاصله بگیرند و پیشنهادات ارائه شده برای بهبود مناسبات منطقه ای را بار دیگر مرور کنند. هرچند همسایگی کشورها با یکدیگر انتخابی نبوده است ولی ملت‌های منطقه می توانند با انتخاب‌های درست زندگی آرام و توام با صلح و امنیت در پیش داشته باشند.
