منافع مشترک ایران و روسیه در قفقاز

آفتاب‌‌نیوز : آفتاب- سید بهزاد اخلاقی: قرارداد «امنيت مشارکتی» در ماه می سال 1992 ميلادی (1371) توسط برخی كشورهای عضو جامعه مشترك‌المنافع از جمله روسيه، ارمنستان، قزاقستان، تاجيكستان، قرقيزستان آذربایجان و بلاروس امضا شد و بر مبنای آن سازمانی متشكل از اين كشورها تشكيل گردید.

قرارداد مذكور شامل همكاری كشورهای عضو در عرصه‌های مختلف نظامی، از جمله ايجاد سيستم مشترك ضد‌هوايی اين كشورها بوده و روسیه به عنوان موسس این پیمان در تلاش است تا با استفاده از این پیمان به حضور نظامی خود در منطقه تداوم بخشد.

این پیمان به عنوان اولین پیمان امنیت مشارکتی بعد از فروپاشی شوروی عملا توانسته است هژمونی روسیه را در منطقه آسیای میانه و قفقاز حفظ کرده و شرایطی را بوجود آورد که دیگر بسیاری از مناقشات این منطقه تحت تاثیرآن،عملا دیگر وجود خارجی نداشته باشند.

 یکی از مناقشاتی که در منطقه قفقاز بعد از گذشت تقریبا 17 سال از فروپاشی شوروی باقی مانده، مناقشه ارضی «قره باغ» بین ارمنستان و آذربایجان است که میراث امپراتوری شوروی بوده و در سال 1988 آغاز شده است.

 در آن زمان منطقه کوهستانی «قره باغ» که بیشتر ساکنین آن را ارامنه تشکیل می دادند، اعلام کرد که از حاکمیت آذربایجان خارج می شود. روز 10 دسامبر سال 1991 در «قره باغ» رفراندومی برگزار شد که طی آن بیشتر مردم خواستار کسب استقلال کامل از آذربایجان شدند. بدنبال آن، اقدامات گسترده نظامی آغاز شد که در نتیجه، آذربایجان کنترل بر منطقه «قره باغ» و هفت منطقه پیرامون آن را از دست داد.

 از روز 12 ماه می 1994 پس از امضای قرارداد صلح در «بیشکک» اقدامات نظامی در منطقه مناقشه، که در نتیجه آن حدود 15 هزار نفر کشته و حدود 1 میلیون نفر مجبور به ترک خانه های خود شده بودند، متوقف شد.

 از سال 1992 تا به امروز مذاکراتی برای حل مسالمت آمیز مناقشه در چارچوب «گروه مینسک» سازمان امنیت و همکاری اروپا انجام می شوند.

در حالی که با خویشتنداری طرفین، امکان مهار مناقشه «قره باغ» در همان ابتدا وجود داشت، دولت «ابوالفضل‌ايلچي‌بيگ» با سیاست متمایل به غرب خود باعث شد که فضای منطقه، درگیر بحرانی شود که تا به امروز ادامه دارد و پای بازیگران فرا منطقه ای از جمله ایالات متحده و اتحادیه اروپا را به منطقه گشود.

در این حال خاندان‌ «علی‌اف‌» نیز همانند اولین ریس جمهور آذربایجان سیاستی متمایل به غرب را دنبال کردند و راه وی را ادامه دادند.

این سیاست به ظاهر موافق غرب، اندك اندك تأثيرات مخرب خود را آشكار ساخت و منجر به خروج دواطلبانه آذربایجان از پیمان امنیت مشارکتی در سال 1999 (1378) شد.

سه ریس جمهور آذربایجان علي‌رغم همه تفاوتها، در وابستگی به آمريكا، غرب و اسراييل راه يكسانی را طی كردند. آنها تصور می كردند، روسيه قدرتمند برای هميشه به تاريخ پيوسته است، و قدرت چانی زنی را با غرب از دست داده است اما عملا امروز روسيه به عنوان ابرقدرتی که دارای سلاح هسته ای و ذخایر انرژی فراوان است ، اندك‌اندك وارد ميدان رقابت با آمريكا می‌شود و به موجب قدرت گرفتن روسها در منطقه ای که به طور سنتی در آن نفوذ دارند، حضور قدرتهای فرا منطقه ای - علی رقم هزینه های گزافی که برای حضور در منطقه پرداخته اند- کم رنگ تر از قبل خواهد شد.برای نمونه می توان به بر چیده شدن پایگاه هوای آمریکا در ازبکستان اشاره کرد.

در این میان با پیوند های اقتصادی که میان همسایگان آذربایجان و روسیه در حال شکل گیری است، شاهد این مساله هستیم که این جمهوری کوچک قفقاز را، حالتی از انزوا فرار گرفته است وعلی رغم موقعیت ژئوپلتیکش با افزایش فعالیت های ایران و روسیه  به عنوان بازیگران منطقه ای کار آیی خود را به عنوان یک متحد استراتژیک برای غرب از دست خواهد داد .

حضور فعال جمهوری اسلامی ایران و روسیه در اقتصاد آذربایجان، باعث شده است که آذربایجان عملا به منافع همسایگان خود توجه بیشتری نشان دهد.
 
کنفرانس سران کشورهای حاشیه خزر نمونه بسیار خوبی است که در آن عملا از مانور های نظامی همپیمانان فرا منطقه ای در خزر جلوگیری شد و حضور کشورهای فرا منطقه ای را کم رنگ تر از قبل کرد .

 در این میان دولت ارمنستان با پیوند های امنیتی ویژه خود با جمهوری اسلامی ایران و روسیه به یک متحد تراز اول برای بازیگران منطقه ای حوزه قفقاز تبدیل شده است و با پیگیری سیاست های هم سو با روسیه مقامات آذربایجان را نگران کرده است. در همین راستا دولت آذربایجان  از تصميم اخير روسيه برای ايجاد تسهيلات در زمينه تحويل سلاح و تجهيزات نظامی به ارمنستان ابراز نگراني كرد.

 سخنگوی وزارت امورخارجه آذربایجان طی كنفرانس مطبوعاتی با تشريح تصميم اخير روسيه مبنی بر تحويل تسليحات نظامی به كشورهای عضو سازمان «قرارداد امنيت مشارکتی » از جمله به ارمنستان، به قيمت بازار داخلي گفت؛ كشورش عميقاً نگران اين اقدام روسيه است. «خزر ابراهيم» افزود: اميدوارم روسيه به نگراني‌هاي باكو درباره تحويل تسليحات نظامي به ارمنستان پی‌ببرد.

 وي با اشاره به اين كه تصميم مذكور در چارچوب سازمان قرارداد امنيت دسته‌جمعي اتخاذ شده، گفت: با توجه به اين كه روسيه به عنوان يكی از روسای «گروه ميانجی مينسك» در مذاكرات حل مسالمت‌آميز مناقشه قره‌باغ حضور دارد، اميد می‌رود مسكو در انجام اين قبيل اقدامات به حساسيت مسئله واقف باشد. 

سخنگوی وزارت امورخارجه آذربایجان تاكيد كرد؛ كشورش، نگرانی خود در اين زمينه را به طور رسمي به دولت روسيه ابلاغ خواهد كرد. 

مسئله فروش سلاح به قيمت تمام شده از سوی روسيه به كشورهای عضو پيمان امنيت دسته‌جمعی موضوع جديدي نيست و روسيه اين مسئله را در دو سال اخير بارها مطرح كرده است.

 هدف اساسي روسيه از طرح اين موضوع در واقع از يك سو تقويت سطح همگرايی در پيمان امنيت دسته جمعی است و از سوی ديگر روسيه تلاش دارد با چنين سياستی مانع تغيير ماهيت روسی ارتش‌های كشورهای عضو پيمان امنيت مشارکتی شود.

 به ويژه اينكه «ناتو» از سال 1994 (1373) و با امضای قرارداد مشاركت براي صلح با كشورهای منطقه آسياي مركزی و قفقاز تلاش دارد ماهيت روسی ارتش اين كشورها را غربی كند.این اقدام ناتو در جهت تضعیف موقعیت روسیه در حوزه آسیایه میانه است .

در حالی که روسها مرزهای خارجی خود را مرزهای شوروی سابق تعریف کرده اند و حضور نظامی ناتو می توانست عملا معادلات امنیتی روسها را بر هم بزند در چنين شرايطی روسيه اخيراً در نشست سران كشورهای عضو سازمان امنيت مشارکتی در تاجيكستان که با حضور روسای جمهوری ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، روسيه، قرقيزستان، تاجيكستان و ازبكستان برگزار شد، اعلام كرد كه از اين به بعد تسليحات به اين كشورها را به قيمت بازارداخلی خود تحويل خواهد داد. 

البته مسكو تلاش می كند در قبال ايفای نقشی فعال تر در برقراری صلح منطقه و به ويژه افزايش صلح‌بانان روسی، به كشورهای اين حوزه سلاح ارزان قيمت بفروشد.

 این در حالی است که نیرو های حافظ صلح روسیه در  دسامبر سال 2007 از گرجستان خارج  شدند ودر منطقه قفقاز به غیر از ارمنستان برای روسها متحد دیگری باقی نمانده است.

 با اینکه دولت ساکاشویلی در شرایط مناسبی قرار ندارد و در انتخابات 5 ژانویه فعلا به عنوان پیروز میدان شناخته می شود اما  نتوانسته است بحران «ابخازیا» و«اوستیا» را حل کند اما خروج نظامی روسیه از گرجستان به ظاهر پیروزی نیروهای ضد روسی در منطقه است. اما به تعبیری دیگر آبستن تحولاتی است که به نفع نیروهای فرا منطقه ای نخواهد بود درواقع روسيه اهداف درازمدتی درخصوص افزايش حضور نظامی اش در منطقه دارد و در اين ميان با ابتكار روسيه، سازمان پيمان امنيت مشارکتی و سازمان شانگهای پروتكل مشاركت امنيتي را امضاء كردند كه مي‌تواند اساس ايجاد يك بلوك نظامی ـ سياسی اورآسيايی مشابه ناتو، در قلمروی به گستردگي از بلاروس تا چين باشدكه روسيه مدتهاست به دنبال ايجاد آن است.

درميان شش عضو پيمان امنيت ‌مشارکتی ، ارمنستان از جمله كشورهايی است كه ارتش آن، توسط روسیه تجهیز می شود.

 «رابرت كوچاريان» رئيس جمهوري ارمنستان نيز در نشست سران سازمان پيمان امنيت مشارکتی از تصميمات اين نشست به ويژه در زمينه فروش سلاح ارزان قيمت و سروسامان دادن به مسئله مهاجرت درمنطقه حمايت كرد. در چنين شرايطی نيز دولت آذربایجان  از فروش سلاح‌های ارزان قيمت روسی به ارمنستان ابراز نگرانی كرده است.

 با نگاه دیگر حضور نظامی روسیه در منطقه به نفع جمهوری اسلامی ایران است در حالی که ایران و روسیه به عنوان رقبای یکدیگر در عرصه انرژی محسوب می شوند اما در منطقه آسیای میانه و قفقاز سیاست های مشابه ای را دنبال می کنند و آن کاهش حضور قدرت های فرا منطقه ای است. زیرا این حضور امنیت منطقه را به خطر می اندازد و منجر به بروز مناقاشات منطقه ای خواهد شد که سطح اعتماد میان کشور های منطقه را کاهش خواهد داد.

 حضور جمهوری اسلامی ایران در منطقه می تواند حضور چین و ایالات متحده را کاهش دهد، که این مهم با منافع روسیه هم سو است زیرا عملا ایران و روسیه در منطقه قفقاز سیاستی هم سو را دنبال می کنند .

 از طرفی با حضور روسیه در منطقه از حضور نظامی آمریکا کاسته می شود که به نفع جمهوری اسلامی ایران خواهد بود چون تهدیدات علیه ایران را کاهش می دهد و در عین حال با حضور ایران در سازمان همکاری های شانگهای، ایران شاهد ارتقا سطح روابط امنیتی خود با همسایگانش و دو عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد( روسیه و چین ) خواهد بود که عملا منجر به ارتقا سطح امنیت منطقه خواهد شد.