اسم رمز پروژه حذف سیدمحمد خاتمی /پدرخوانده­ های اصلاحات، امروز در موضع پاسخگویی­ اند

مهدی شیرزاد، عضو سابق شورای عالی سیاست­گذاری اصلاح ­طلبان، در گفتگویی به بیان نکاتی پیرامون نهاد اجماع ساز اصلاح طلبان، نامه اصلاح اصلاحات به خاتمی و ... پرداخته است. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید

به عنوان اولین سؤال، نظرتان را راجع به تشکیل نهاد اجماع ساز اصلاح طلبان بگویید.

قبل از هر چیز تأکید می­کنم که آن چه بیان می­شود نظرات شخصی بنده است و ارتباطی با مواضع حزب اتحاد ملت ایران اسلامی ندارد. مواضع حزب، توسط سخنگو و دبیرکل بیان می­شود.

اصلاحات یک جریان اجتماعی ریشه­ دار است که با یک نگاه تاریخی می­توان تبار دال­ های مرکزی گفتمان آن را تا صدر مشروطه واکاوید. گفتمان اصلاحات، هم از تحولات فلسفی و علمی و فناورانه عصر جدید متأثر بوده و هم از تغییرات اجتماعی و تحولات تاریخی جامعه ایران. از این رو می­توان آن را به لحاظ سیاسی به بن بست رساند، می­توان رمق آن را گرفت و صدای آن را نشنید، ولی نمی­توان آن را از عرصه حیات اجتماعی ایران حذف کرد.

اما فارغ از این نگاه تاریخی و اجتماعی که البته ضرورت دارد، بیش از پیش به آن پرداخته شود طلیعه جریان سیاسی که امروز تحت نام اصلاح طلبی در سپهر سیاست ایران شناخته می­شود، به دوم خرداد ۷۶ و شروع ریاست جمهوری سید محمد خاتمی باز می­گردد. نقش متمایز خاتمی در رهبری این جریان سیاسی غیر قابل کتمان است. خاتمی همچنان کاریزمای بالای اجتماعی دارد و همچنان، میزان تأثیرگذاری او از مجموع احزاب و چهره ­های اصلاح ­طلب، با فاصله­، بیش­تر است. به نظر من، نسبتی که بین او و اصلاح طلبان برقرار است، بیش از هر چیز، مقوم ساختار کنونی این جریان سیاسی است.

تا پیش از دوم خرداد ۷۶، نیروهایی که جناح چپ سیاست ایران را تشکیل می­دادند، عبارت بودند از مجمع روحانیون مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، انجمن اسلامی معلمان، خانه کارگر، مجمع نیروهای خط امام و چند تشکل و گروه دیگر. تا آن جا که به خاطر دارم، حدود ۹ تشکل بودند. بعد از دوم خرداد، شورای هماهنگی جبهه دوم خرداد، ابتدا ۱۶ تشکل بودند و بعد به ۱۸ تشکل رسیدند. امروز، نهاد اجماع ساز اصلاح­ طلبان، حدود ۳۰ حزب و تشکل دارد.

به نظر می­رسد ریشه این روند زایشی تشکل در جریان اصلاحات، متأثر از این است که افراد به این جمع­بندی رسیده­ اند که برای بهره­ مندی از کیک قدرت، به جای کار تشکیلاتی و فراهم آوردن پایگاه اجتماعی و سبد رأی و نیرو و قدرت اجتماعی، باید به نوعی بر خوان کاریزمای خاتمی بنشینند. به دیگر سخن، تمام سامان جریان سیاسی اصلاحات، بر مدار خاتمی است و به محض این که این نقطه کانونی قادر به ایفای نقش نباشد، این سامان سیاسی از هم خواهد پاشید. این، بزرگ­ترین تهدید جریان اصلاحات است! معنای این سخن، عبور از خاتمی نیست! از نظر بنده، عبور از خاتمی در شرایط سیاسی و اجتماعی امروز ایران، نه ممکن است و نه مطلوب! سخن اینست که باید به فکر بازتولید سرمایه اجتماعی خاتمی بود؛ باید سرمایه شخصی او را به سرمایه ­ای نهادی تبدیل کرد. هر چه پیش­تر می رویم کم­تر می­توانیم به دلیل شرایط سنی و جسمی آقای خاتمی از ایشان انتظار کنشگری داشته باشیم.

عامل دوم، بسته بودن راه ورود اصلاح­ طلبان به قدرت است. اگر نیروهای حزبی اصلاح­ طلب امکان ورود به قدرت را می­یافتند، احتمالا برخی از ­آن­ها در مناصب حکومتی مشغول به کار می­شدند و جا باز می­شد که نیروهای تازه ­نفس­ تر و جوان­تر در سلسه مراتب حزبی رشد کنند و کرسی­ های حزبی را اشغال کنند. ولی وقتی ژنرال ­های حزبی، صندلی دیگری غیر از صندلی حزب­شان برای نشستن ندارند، و بازنشستگی هم در قاموس­شان نیست، جایی برای سربازان و دیگران نخواهد بود! نتیجه این می­شود که آنانی که یک لنگه پا ایستاده ­اند، برای این که عنوانی پیدا کنند و بر صندلی بنشینند، به صرافت می­افتادند که تشکل جدیدی تأسیس کنند و پس از مدتی نیز به عضویت شورای هماهنگی اصلاح طلبان در می­آیند. اینست که دو، سه حزب جوانان و چند حزب زنان سر بر می­آورد؛ از دل سازمان مجاهدین انقلاب و جبهه مشارکت و ... ، چند حزب و تشکل زاده می­شود؛ حامی ­پروری و مجیزگویی و آویزان این و آن بودن، باب می­شود.

عامل سوم، توهم "خود، ژنرال پنداری" برخی افراد و سندرم "شهوت بر صدر نشینی" است. عده­ای، فقط وقتی هستند، که نفر اول باشند! کار تیمی و سخن­گویی و هماهنگی و تسهیل­گری و ... معنایی ندارد! فقط رهبری است و ریاست! همین است که در سنوات گذشته، ریاست شورای هماهنگی اصلاح­طلبان، هر سه ماه یک بار، چرخشی بوده است. چون همه خود را رییس می­دانند. فلان عضو حزب A، اگر قرار بر ماندن در حزبش بود، در بهترین حالت، عضو شورای مرکزی می­ماند، اما انشعاب می­کند و می­شود رییس شورای مرکزی، یا دبیرکل حزب تازه تأسیس­شان و بعد هم از همان موضع، او یا نماینده­اش، عضوی از نهاد هماهنگ کننده اصلاح­ طلبان می­شود. کار تیمی فقط با افرادی معنا می­یابد که دربست و صد در صد او را قبول دارند. حاضر نیست با کسی کار کند که ۶۰ درصد، ۸۰ درصد با او اشتراک نظر دارد.

عوامل دیگری را نیز می­توان بر شمرد. ولی تقریبا به ضرس قاطع می­توان گفت، این تشکل زایی، نه پشتوانه تئوریک دارد، نه منشأ تحلیلی و نه بر مبنای پروژه سیاسی خاصی شکل گرفته است!

شکل ­گیری شورای هماهنگی یا نهاد اجماع ساز در چنین بستری است. اگر امکانی وجود داشت و خاتمی می­ توانست همزمان از چند لیست انتخاباتی حمایت کند، قطعا ما با دو یا سه مجموعه از احزاب اصلاح ­طلب مواجه می ­شدیم! آن­ها چاره­ای ندارند و مجبورند که در قالب یک نهاد اجماع ساز کنار هم بنشینند! چون خاتمی، تنها از یک لیست می ­تواند حمایت کند!

البته، این، کارکرد دارد و به خصوص در ایام انتخابات، فضای سیاسی کشور را دو قطبی می­کند و در فضای دو قطبی، احتمال برنده شدن اصلاح­ طلبان بیش­تر است. به همین سبب، دولت پنهان همه تلاشش را به کار می­گیرد تا با احضار و تماس با همان نمایندگان احزاب یک نفره و چند نفره، بر تصمیمات نهاد اجماع­ ساز اصلاح­ طلبان اثر گذارد و اجازه ایجاد انسجام و هماهنگی بین آن­ها را ندهد.

در چنین بستری، نفس تشکیل نهاد اجماع ساز اصلاح­ طلبان یک دستاورد و موفقیت است.

شما جزو کسانی بودید که حدود دو سال قبل، همراه ۱۰۰ نفر از جوانان اصلاح­ طلب نامه ­ای به خاتمی نوشتید که به نام نامه "اصلاح اصلاحات" معروف شد. پس از آن نامه بود که خاتمی، شما و دو نفر دیگر از امضا کنندگان آن نامه را نیز به عنوان اشخاص حقیقی به عضویت شورای عالی سیاست­گذاری اصلاح طلبان در آورد تا موضوعات مطرح در آن نامه را پیگیری کنید. آیا توانستید اصلاحات را اصلاح کنید؟

ساختار قدرت و دولت در ایران، به گونه ­ای است که معمولا اپوزیسیون خود را نیز به رنگ خود در می­ آورد! بسیاری از ادم ه­ای که در زمین­ گیر کردن اصلاحات مؤثر بوده­ اند، در کندی اصلاح اصلاحات نیز مؤثرند!

فکر می­کنم پاسخ این پرسش، تا حد زیادی در مطالبی که در پاسخ سؤال قبل عرض کردم مستتر است.

تقریبا تا نیم ساعت پس از اولین جلسه­ ای که در شورای عالی، حضور پیدا کردم، در شوک بودم! درست مثل کسی که در تصادفی شوکه شده است. پیش خودم درگیر این مسأله ذهنی بودم که "من، بیش از ۲۰ سال پوستر چسبان جریان اصلاحات بودم. چگونه است که بسیاری از افرادی که پشت این میز نشسته­ اند و این جوری از موضع رهبری جهان اسلام (!) داد سخن می­دهند را ندیده ­ام و نمی­شناسم؟!"

ما به دنبال تشکیل پارلمان اصلاحات بودیم؛ نگاه مان این بود که احزاب، متناسب با وزن شان، در شورای عالی اثرگذار باشند؛ در پی ساز و کاری بودیم تا نظر بدنه جریان اصلاحات، در تصمیمات شورای عالی دیده شود و همچون بسیاری از کشورهای دموکراتیک، ایده­ هایی چون برگزاری انتخابات مقدماتی، اجرا شود تا اصلاح ­طلبان با آگاهی نزدیک به واقع­تری وارد انتخابات شوند.

خیلی زود فهمیدیم که منظور ما از پارلمان اصلاحات فرسنگ ­ها فاصله دارد با آن­چه دیگران از پارلمان اصلاحات مراد می­کنند. آن­ها به نوعی دنبال این بودند که همان شورای عالی ضربدر ۱۵ شود، و احزاب وزن برابر داشته باشند و ... . تقریبا واضح بود که خروجی پارلمان اصلاحات آن­ها چیزی جز ایجاد شکاف و تعارض بی­ فایده در جریان اصلاحات نخواهد بود. این، مهم­ترین خواست دولت پنهان بود که به روشنی برای آن تلاش می­کرد! ضمن این که پارلمان اصلاحاتی که احزاب چند نفره دنبال می­کردند، اسم رمز پروژه حذف خاتمی از عرصه سیاست ایران بود!

مانع مهم دیگر این بود که عملا تصمیم نهایی اصلاح ­طلبان، در شورای عالی گرفته نمی­شد. عموما گعده­ ها و حلقه­ هایی بودند که مؤثرتر بودند؛ بدون این که در موقعیت پاسخگویی باشند. یعنی در این­جا نیز انطباقی بین ساختار حقوقی و ساختار حقیقی قدرت نبود. یکی از مهم­ترین دلخوری­ها و گلایه­های دکتر عارف که حتی در استعفای او از شورای عالی نیز مؤثر بود، همین مسأله بود.

بر این مبنا، از نظر بنده، مهم­ترین ویژگی مثبت نهاد اجماع­ سازی که اخیرا تشکیل شد، همین است که تقریبا اشخاص ذی نفوذ جریان اصلاحات به عضویت آن در آمدند. پدرخوانده­ های اصلاحات، امروز در موضع پاسخگویی­ اند و مجبورند مسؤولیت تصمیمات­شان را بپذیرند. به بیان دیگر، ساختار حقوقی و حقیقی اصلاحات بیش از گذشته بر هم منطبق شد.

به رغم همه این مشکلات، با تلاش بسیار و رایزنی­ های فراوان، طرح "سرا" (سامانه رأی­ سنجی اصلاح ­طلبان) با رأی نسبتا بالایی در شورای عالی به عنوان ساز و کار اصلاح طلبان برای رسیدن به لیست واحد در انتخابات مجلس یازدهم تصویب شد. اما متأسفانه با تنگ ­نظری شورای نگهبان، با قلع و قمع اصلاح ­طلبان، اساسا گزینه ­ای برای حضور اصلاح­طلبان در انتخابات باقی نماند و به همین دلیل هم اجرای طرح سرا منتفی شد. ایده ما این بود که با اجرای سرا در انتخابات مجلس، زمینه ­ای ایجاد می­شود که خود نهاد اجماع ساز اصلاح طلبان نیز با ساز و کارهای دموکراتیک­تری تشکیل شود که عملا راه رسیدن به این هدف نیز مسدود شد. با این حال، نفس تصویب سرا در شورای عالی یک موفقیت بود و کم­ترین فایده آن اینست که برای استفاده از آن در انتخابات­ های پیش رو، احتمالا انرژی کم­تری نیاز خواهد بود.

یکی از انتقادات، در خصوص نحوه انتخاب اشخاص حقیقی عضو نهاد اجماع ساز بود. اساسا نفس شکل گیری ترکیبی نهادی متشکل از اشخاص حقوقی و حقیقی، به این بر می­گردد که متأسفانه هنوز ساز و کاری برای تعیین وزن واقعی احزاب عضو وجود ندارد. از این رو در دوره قبل، آقای خاتمی برای بالانس کردن نیروها، با استفاده از ابزار انتصاب اشخاص حقیقی، سعی کردند، وزن احزاب را متعادل کنند. در این دوره، به جای این که اشخاص حقیقی توسط آقای خاتمی منصوب شوند، کمیته­ای ۹ نفره متشکل از ۵ نماینده از شورای هماهنگی و ۴ نماینده از طرف آقای خاتمی وظیفه بررسی و تعیین اشخاص حقیقی را بر عهده گرفت. این هم، یک گام به پیش است.

اخیرا نامه سرگشاده­ای توسط برخی جوانان اصلاح­ طلب منتشر شد، که شما هم آن را امضا کردید. این نامه چه فرقی با نامه اصلاح اصلاحات دارد؟

تقریبا هیچی. تأکید دوباره ­ای بر همان حرف ­هاست.

فایده این تکرار چیست؟

اصلاح اصلاحات نیز، مثل خود اصلاحات، تدریجی و گام به گام است. اصلاح اصلاحات یک شعار نیست. یک ضرورت حیاتی برای این جریان سیاسی است. نمی­توان از مطالبات آن صرف نظر کرد.

عده ­ای می­ گویند کشور دچار مشکلات جدی­تر و بنیادی­ تری است. در چنین شرایطی طرح اصلاح اصلاحات، طرح یک بحث فرعی و فاقد اولویت است. پاسخ شما چیست؟

بله، من هم بسیار شنیده­ام که عده­ای می­گویند: خانه از پای بست ویران است/ خواجه در بند نقش ایوان است!

خیلی خلاصه می­توان این گونه پاسخ داد که هر سناریویی که برای آینده ایران، همین آینده نزدیک، متصور باشیم، وجود و حضور یک نیروی سیاسی متشکل در سپهر سیاست ایران، تعیین­کننده خواهد بود. از این منظر، تقویت انسجام جریان اصلاحات و بر طرف کردن ضعف­ های تشکیلاتی و بازنگری و احیای گفتمان آن، از منظر منافع ملی و حفظ تمامیت ارضی و تقویت امنیت ملی، یک ضرورت است. متأسفانه این را رقیب ما نمی­فهمد. ثمره حذف اصلاح­ طلبان از قدرت و تلاش برای یکدست کردن حاکمیت، افزایش فساد، آن هم فساد سیستماتیک و بعضا ساختاری، ناکارامدی مفرط بروکراسی حاکم، فقر نظرات کارشناسی در ساختار اجرایی، اتلاف و حیف و میل منابع، و رواج دروغ و ریا و تزویر و چاپلوسی و انواع رذایل اخلاقی بوده است.

انتقاد شما به چیست؟

درست است که در تیتر آن نامه نوشته شده بود نامه جمعی از جوانان اصلاح ­طلب، اما بنده شخصا خود را جوان نمی­دانم. جوانی تعریف دارد. در جمعیت شناسی، جوان کسی است که بین ۱۵ تا ۳۰ سال، سن داشته باشد. ما الان وارد میانسالی شده ایم. پدر من، ۳ سال از الان من بزرگ­تر بود که نماینده مجلس ششم شد. بعد هم به عنوان رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس انتخاب شد.

واقعا مایه تأسف و شرمندگی است که نسل قبل، حاضر نیست، عرصه را برای افراد پر انرژی و تازه­نفس باز کند و مدام متناسب با سن خودشان، سن جوانی را بالا می­­برند، به گونه­ای که برخی آن را تا ۵۰ سالگی تعمیم می­دهند! شخصا با هر گونه سهم­خواهی و گدایی کرسی برای زنان و جوانان مخالفم! از نظر من، نسل قبل، با تعارف و خواهش، عرصه را باز نخواهد کرد.

امروز، رهبری، خود پرچمدار جوان­گرایی هستند؛ این موضوع را کم و بیش، هم در انتصابات اخیر ایشان می­بینیم، هم در فرمایشات­شان. از این رو، اصولگرایان در موقعیت بهتری نسبت به اصلاح ­طلبان قرار دارند.

متأسفانه چه در ۸ سال دولت احمدی نژاد، چه در ۸ سال دولت روحانی، راه برای ورود جوانان اصلاح­ طلب به ساختار اجرایی کشور و کسب تجربه، بسته بود. منظورم این نیست که فرد بی صلاحیت و بی کفایتی به مقام و منصب در دولت برسد. اصلا و ابدا. بلکه حرف اینست که کسی به دلیل دیدگاه سیاسی ­اش از فرصت رشد محروم نشود. در دولت احمدی نژاد نزدیک ۷۲۰ هزار نفر، عموما از نیروهای جوان اصولگرا وارد دولت شدند. فقط ۱۸ هزار نفر از نیروهای­شان را به عضویت هیأت علمی دانشگاه­ها در آوردند. در شرایطی که بسیاری از آن­ها صلاحیت علمی و تخصصی کافی نداشتند. گل سر سبدشان می­شود برخی نمایندگان فعلی مجلس و مواضع مشعشعی که دارند! در عوض، امثال هاله لاجوردی و عباس کاظمی و شهرام پرستش را از دانشگاه اخراج کردند! آقای قالیباف در ۶ ماهه آخر حضورش در شهرداری تهران، بیش از ۱۳۰۰۰ نفر را وارد شهرداری کرد که بسیاری از آن­ها با مدرک دیپلم و فوق دیپلم بودند.

ما در جریان اصلاحات، با یک جمعیت بزرگ از افراد ۳۰، ۴۰ ساله­ای طرفیم که به رغم تخصص و مهارت، بنا بر ظلم فاحشی که شده است، از ورود در دستگاه اجرایی کشور باز مانده­اند و از بسیاری از فرصت­ها محروم شده­اند. این محرومیت، سبب شده که بسیاری از آن­ها از نزدیک، بسیاری از چالش­ها و مسائل کشورداری را لمس نکرده­اند. این هم تهدید دیگری برای این جریان است.

افزون بر این، بعضا افرادی به صرف نزدیکی و سفارش برخی شخصیت ­های اصلاح ­طلب در موقعیت­هایی قرار می­گیرند و پس از مدتی، به عنوان نماینده جوانان اصلاح­ طلب معرفی می­شوند که کم­ترین سابقه­ ای از آن­ها در این جریان وجود ندارد. در بهترین حالت، در گوشه­ و حاشیه ­ای بوده­ اند، برای این که پرونده­شان سفید بماند و گزندی متوجه­ شان نشود. حرف بسیاری از نیروهایی که جوانی­شان را وقف جریان اصلاحات و فعالیت­های سیاسی حزبی و اصلاح ­طلبانه کرده ­اند اینست که منطق شورای نگهبان، به جریان اصلاحات تسری نیابد! و دست کم، در تصمیمات و نهادهای مربوط به این جریان که تنگ­نظری­های حکومتی وجود ندارد، کسانی که جوانی­شان را صرف این جریان کرده­اند، فرصت حضور و اثرگذاری داشته باشند. متأسفانه اصلاح طلبان، کادرسازی و جانشین ­پروری را جدی نمی­گیرند؛ به جای آن، برخی، به شدت در پی حامی ­پروری­اند!

از سوی دیگر، در این جریان، در نسل قبل، شما افراد بسیاری را دارید که سابقه کشورداری در سطوح عالی دارند و کوله­ باری از تجربه هستند. واقعا عدم انتقال این تجربه به نسل بعد، خسران مبین است. اما نکته اینجاست که عموما نگاه این بزرگواران به اداره کشور و شرایط ساختار اجرایی، متأثر از تجارب­ خودشان از حضور در دولت است و چندان تناسبی با مناسبات و شرایط امروز دولت ندارد. اطلاعات بسیاری از این افراد به روز نیست.

با وجود همه محدودیت­ ها، جمعیت بسیار محدودی از جوانان اصلاح ­طلب در دولت روحانی یا با حضور اصلاح ­طلبان در مدیریت شهری برخی کلانشهرها، وارد ساختار اجرایی شده­اند و بعضا تجارب مدیریتی کسب کرده­اند. هر چند این عده، غالبا سقف پرواز داشته­اند و از یک حدی بالاتر، اجازه رشد پیدا نکرده­اند، اما به نظر می­رسد اگر جریان اصلاحات بخواهد برنامه­ای برای اداره کشور و رفع چالش­های امروز آن داشته باشد، باید حتما به نظرات این افراد توجه کند تا خروجی آن با واقعیت­ موجود مرتبط باشد.

حال، در چنین فضا و بستری، نهاد اجماع ­سازی شکل گرفته که میانگین سنی اعضای آن، بالای ۶۰ سال است و از حدود ۴۵ عضو آن، فقط دو نفر به عنوان نیروی جوان (!) امکان حضور یافته­اند! این در حالی است که در شورای عالی، حداقل ۷ نفر از اعضای حقیقی زیر ۴۵ سال بودند. متأسفانه از این نظر، ما در نهاد اجماع­ساز پس­رفت کرده­ایم و به عقب بازگشته­ایم! نتیجه این ترکیب، این است که عملا این عده، مطالبات و دغدغه­ ها، ارزش­ها و نگرش­ها و سبک­های زندگی متولدین دهه ۸۰ و ۹۰ را نمی­فهمند و زبان مشترکی برای گفتگو و مفاهمه با کسر قابل توجهی از جمعیت ندارند. دیگر چه برسد به این که بخواهند آن­ها را نمایندگی کنند و برای­شان نماینده تعیین کنند!

تصمیمات نهاد اجماع­ ساز حتما برای ما متین و محترم است. اما فکر می­کنم بدون رودربایستی و به صراحت باید خدمت بزرگان عرض کرد که ما دیگر دانشجوی صفر کیلومتر پوستر چسبان نیستیم که هر چه شما فرمودید چشم و گوش بسته بگوییم چشم! ۴۰ سالگی را سن پختگی و کمال آدمی می­دانند. امروز نسل ۴۰ ساله­ای در جریان اصلاحات شکل گرفته که به فرموده کسی عمل نمی­کند! و اگر بنای بر عمل به فرموده بود، دیگرانی بودند که عمل به فرامین آن­ها حتما منافع بیش­تری را برای ایشان در پی داشت! بنابراین بر سر اصول و آرمان­ هایی مانده­اند و چارچوب عمل روشنی دارند که از دل آن، پیروی کورکورانه در نمی­آید. نحن ابناءالدلیل و نمیل حیث یمیل!