آیا خشکسالی به ایران بازخواهد گشت؟

شاید اگر تا چند سال پیش گفته می شد که جنگ آینده در دنیا بر سر آب خواهد بود یا جنگ جهانی سوم جنگ آب است، بسیاری تصور نمی کردند که این مساله به این زودی ها با جدال بین دو کشور مصر و سودان با کشور اتیوپی سر باز کند.

بیست و یکم ماه ژوئیه سال ۲۰۲۰ میلادی بود که اتیوپی اولین مرحله آبگیری مخزن پشت سد را که گنجایش آن ۴.۹ میلیارد مترمکعب است بر روی سرشاخه‌های رود نیل بدون توجه به هشدارهای کشورهای پایین دست این رودخانه به پایان برد.

بر اساس گزارش خبرگزاری «روسیا الیوم» در ۱۸ فروردین سال جاری اتیوپی همچنین عزم خود را برای اجرای دومین مرحله آبگیری دریاچه پشت سد در ماه ژوئیه آینده اعلام کرده است.

اقدامی که با توجه به مناقشات موجود بین سه کشور اتیوپی، سودان و مصر و به نتیجه نرسیدن مذاکرات فی مابین ممکن است مساله ساز شود و در صورت نیافتن راه حلی مسالمت آمیز نخستین جنگ آب در دنیا را رقم بزند.

تلاش برای صیانت از حقابه دو کشور مصر و سودان از رودخانه نیل به طور حتم در راستای حفظ منافع حیاتی این دو کشور انجام می شود.

متوسط بارندگی‌های کشور ما در سال آبی ۹۸- ۹۷ با ثبت ۳۴۲ میلی‌متر سبب شد این سال رکورد پربارش ترین سال را در ۵۰ سال گذشته بزند. هرچند در سال بعد یعنی ۹۹-۹۸ میزان بارش ۳۱۷ میلی متر و میانگین کمتری ثبت شد اما باز هم نسبت به سال های پیش از خود شاهد بارندگی های فراوانی در کشور بودیم.

بارش هایی که به نظر می رسد در سال آبی جاری با کاهش محسوسی مواجه شود و برخی کارشناسان در خصوص سال آبی جدید (مهرماه ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) پیش بینی کرده اند که بارش ها در این‌ سال در حد طبیعی و حتی کمتر از بارش های معمول باشد.

حال آنکه افزایش وقوع سیل و بارش های ترسالی طی دو – سه سال اخیر در ایران امیدواری بسیاری برای خروج کشورمان از وضعیت خشکسالی ایجاد کرده و سوال اساسی اینجاست آیا به راستی خشکسالی این میهمان ناخوانده از ایران رخت برمی بندد؟

اقدامات واکنشی در مقابله با حوادث طبیعی

در کشور ما ایران برنامه چندان مشخصی برای مقابله با حوادث طبیعی از جمله سیل و خشکسالی وجود ندارد و تمام اقداماتی که در این حوزه انجام می شود، معمولا انفعالی و واکنشی است.

همانطور که شاهد هستیم، همواره پس از وقوع حوادث مختلف، مدیریت بحران آن هم نه به طور کامل در دستور کار دستگاه‌های ذیربط قرار می‌گیرد.

این بخش هایی از صحبت های هدایت فهمی معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو است.

جالی خالی مقابله با تغییر اقلیم در برنامه‌های توسعه ای کشور

سال گذشته بود که برخی از کارشناسان همچون اسماعیل کهرم بوم شناس و مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست، بارش های بیش از نرمال دو سه سال اخیر در کشور را نشانه ورود کشورمان به سال های ترسالی بلندمدت با عبور از یک دوره خشکسالی تعبیر کردند.

کهرم با بیان اینکه، سیستم آب و هوایی کشور تحت تاثیر شرایط آب و هوایی اقیانوس اطلس قرار گرفته است، پیش بینی کرد که طی ۱۵ سال آتی شرایط ترسالی ادامه خواهد داشت و میزان بارندگی سالانه در کشورمان بیش از ۲۴۰ میلی متر خواهد بود.

این در حالی است که به گفته برخی دیگر از کارشناسان حوزه آب، از جمله دکتر فهمی، کشورمان ایران دچار پیامدهای تغییر اقلیم شده است و دیر یا زود از ترسالی‌ها خارجی می‌شود.

وی در این خصوص تاکید می کند: نباید به افزایش بارندگی‌ها دل خوش کرد بلکه باید مدیریت تقاضا و مصرف آب و تغییر الگوی مصرف طبق یک برنامه منسجم تحت عنوان برنامه جامع خشکسالی مورد توجه قرار گیرد.

برنامه جامع خشکسالی، روی کاغذ

فهمی که اخیرا پس از گذشت حدود ۳۰ سال امور تحقیقاتی و تجربه کاری در حوزه آب به افتخار بازنشستگی نائل شده است، می گوید: در طول سال‌های گذشته فقط یک بار، بندی تحت عنوان برنامه جامع خشکسالی در برنامه چهارم توسعه گنجانده شد. اما هیچ کاری در این خصوص انجام نشد و در نهایت تمام تاکیدات روی کاغذ ماند.

وی افزود: در برنامه ششم توسعه هم تاکید زیادی روی این مساله از سوی وزارت نیرو و کارشناسان حوزه آب شد اما در نهایت موضوع مربوط به سازگاری با تغییر اقلیم و مدیریت آن نادیده گرفته و از سرفصل‌های برنامه ای حذف شد.

این کارشناس حوزه آب بیان کرد: انتظار می رود موضوع سازگاری با تغییر اقلیم که هم اکنون در بیشتر کشورها به عنوان یک برنامه جدی پیگیری می شود، در برنامه هفتم توسعه اقتصادی – اجتماعی کشور گنجانده شود.

نیمی از شهرهای ایران پر مصرف اند

اما آنگونه که آمارها نشان می‌دهد، سرانه مصرف آب در نیمی از شهرهای کشور بیش از حد استاندارد و مجاز آب است و هر سال آمار نگران کننده‌ای از رشد مصرف آب در کشور اعلام می‌شود.

ایرانی‌ها که پیش از این نیز در فهرست پرمصرف‌های دنیا قرار داشتند، بعد از همه گیری ویروس کرونا بازهم بر حجم مصرف خود افزوده اند.

فهمی در این خصوص می گوید: بر اساس آمار موجود سالانه در حدود ۷.۵ میلیارد مترمکعب آب در بخش مصرف شرب و بهداشت تامین می‌شود.

این کارشناس حوزه آب افزود: از این میزان مصرف مقدار پنج میلیارد مترمکعب مربوط به مصارف بخش خانگی است، لذا با توجه به جمعیت تحت پوشش در مناطق شهری میزان سرانه مصرف آب یا همان میانگین مصرف آب به ازای هر نفر در روز برای کل مصارف ۲۴۱ لیتر به ازای هر نفر است.

وی گفت: به این ترتیب سرانه مصرف آب هر ایرانی از کشورهای پر آب دنیا بیشتر است. به عنوان مثال سرانه مصرف آب در کشور دانمارک (۱۵۹ لیتر در روز)، سوئد ( ۱۶۴)، پرتغال (۱۹۴)، اسپانیا (۲۰۰)، انگلیس (۱۵۳ لیتر در روز)، اتریش (۱۵۳ لیتر در روز)، ایرلند (۱۴۲ لیتر در روز)، فرانسه (۱۳۹ لیتر در روز)، آلمان (۱۲۹ لیتر در روز)، هلند (۱۲۹ لیتر در روز)، بلژیک (۱۱۲ لیتر در روز) و لهستان (۹۸ لیتر در روز) است‌.

برداشت آب از منابع تجدیدپذیر در شرایط فوق بحرانی

طبق گزارش ها میزان بارندگی از اول مهر تا ۱۵ فروردین سال ۱۴۰۰ نسبت به میانگین دوره مشابه درازمدت ۳۳ درصد و نسبت به دوره مشابه پارسال حدود ۴۸ درصد کاهش داشته است.

این درحالی است که میزان برداشت آب از ذخایر تجدیدپذیر در ایران بالاتر از حد استاندارد در جهان است.

فهمی در این خصوص اظهار می کند: در واقع کشورهایی که ۲۰ درصد از منابع تجدیدپذیر خود را مصرف می‌کنند، از وضعیت بسیار مناسبی در حوزه آبی برخوردارند.

وی با بیان اینکه، مصرف ۴۰ درصد از منابع تجدیدپذیر از سوی کشورها می تواند قابل قبول باشد، تصریح کرد: کشورهایی که سالانه ۶۰ درصد منابع خود را مصرف می کنند، با تنش آبی دست و پنجه نرم خواهند کرد.

افزایش ۸۶ درصدی منابع تجدیدپذیر در ایران

فهمی با تاکید بر اینکه، مصرف ۸۰ درصد منابع به معنی شرایط بحرانی و بالای ۸۰ درصد از وضعیت فوق بحرانی حکایت می کنند، تصریح کرد: متاسفانه در ایران ۸۶ درصد منابع تجدیدپذیر مصرف می شود.

وی افزود: توزیع بارندگی در ایران نیز ناهمگون است؛ به نحوی که یک درصد مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰ میلی متر دارد و میزان بارندگی در مناطقی همچون حوضه آبریز شرق کشور کمتر از ۱۴۸ میلی متر است.

معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو گفت: به ‌طور کلی به فرض این‌که امسال نیز سال پربارشی باشد، باز هم نمی‌توان خشکسالی‌های ۱۵ ساله ایران را که حتی در برخی دوره ها این مساله از ۱۵ سال نیز بیش‌تر قدمت دارد، جبران کرد.

این کارشناس حوزه آب معتقد است: جبران کسری ذخیره آب‌های زیرزمینی موضوعی است که باید با تدبیر و اقدام همگانی جبران شود و نمی‌توان تنها با یک سال پرباران نسبت به حل این مساله امید داشت.

حقابه ایران

کشورمان ایران در منطقه ای واقع شده است که کم آبی ویژگی ذاتی آن است و هرگونه کوتاهی و نادیده گرفتن مدیریت تقاضا و مصرف در این اقلیم به معنای بحرانی تر شدن وضعیت منابع آب است.

متاسفانه در سال های اخیر با توجه به خشکسالی، سهم ایران عمدتا از سیلاب های کنترل نشده به میزان کمی تامین شده است. در عین حال با ساخت سد جدید کمال خان در مسیر رود هیرمند در افغانستان و همچنین سدسازی های عظیم کشور ترکیه در غرب کشور در سرچشمه رودخانه ارس قطعا در آینده با کمبودهایی مواجه خواهیم شد.

دکتر فهمی در این خصوص نیز ضمن تاکید بر ایجاد یک دیپلماسی فعال و موثر در زمینه آب برای دفاع و استیفای حقوق ایران معتقد است: ایجاد کمیسیون هماهنگی حوضه آبریز ارس با مشارکت کشورهای ذینفع به طور حتم می تواند گامی موثر در کنترل تنش در منطقه باشد.

چهارم فروردین ماه سال جاری بود که محمد اشرف غنی رییس جمهوری افغانستان در مراسم رسمی افتتاح سد کمال خان در ولایت نیمروز اظهار کرد: با افتتاح سد کمال خان، کشورش از این پس در مقابل نفت به ایران آب خواهد داد.

هر چند وی تاکید کرده است که احداث این سد روی رودخانه هیرمند در مرز ایران و افغانستان، علیه منافع کشورهای همسایه افغانستان نیست.

اما فهمی در توضیح بیشتری در خصوص اظهارات اشرف غنی رییس جمهوری افغانستان به موضوع حقابه ایران از هیرمند اشاره کرد که مطابق قرارداد ۱۳۵۱ بین ایران و افغانستان پس از سال ها کشمش و گفتگو به امضا رسید.

این پژوهشگر حوزه آب افزود: بر اساس این قرارداد مقرر شد که سهم ایران سالانه ۲۶ مترمکعب در ثانیه از سد کجکی باشد که معادل ۸۲۰ میلیون مترمکعب است.

مدیریت تقاضا و مصرف آب بهترین راهکار مدیریتی

معاون سابق دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در ادامه ضمن تاکید بر مدیریت تقاضا و مصرف آب به عنوان بهترین راهکار مدیریتی، اظهار کرد: برخلاف تصور اتفاقا در سال هایی که ترسالی پدیدار می شود باید به دنبال نهادینه کردن مدیریت تقاضای آب و کاهش مصارف غیرضروری بود.

فهمی اظهار کرد: با توجه به این‌که ۸۵ درصد ایران در یک منطقه خشک واقع شده است، باید شرایطی ایجاد شود که بتوان با این مناطق خشک و نیمه‌خشک سازگار شد که در این بین بهترین راه‌حل مدیریت تقاضا و مصرف است که باید مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: به منظور اعمال مدیریت بهینه منابع آب، باید نسبت به تدوین و اجرای برنامه ای تحت عنوان کلی «برنامه ملی مدیریت خشکسالی و سیل» اقدام شود. این برنامه می‌تواند اولین گام مهم برای اعمال مدیریت به هم پیوسته منابع آب در ایران باشد.

به گفته این کارشناس حوزه آب، برنامه ملی مدیریت خشکسالی و سیل بسیار فراتر از سندی درباره کمیت منابع آب، برنامه‌ریزی برای منابع آبی هر استان یا حوضه آبریز است و باید پاسخ‌هایی صریح و روشن در خصوص مدیریت خشکسالی و سیل ارائه کند.

بهترین راهکارهای کنترل خشکسالی کدامند؟

بر اساس اظهارات این پژوهشگر حوزه آب در کشورمان اساسی ترین راهکارهای کنترل خشکسالی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

- تبیین اهداف سیاست ملی و برنامه جامع مدیریت خشکسالی مبتنی بر مدیریت خطرپذیری نه بر مبنای مدیریت بحران. هدف از تهیه برنامه اجرایی مدیریت خشکسالی، پایش، پیش بینی و مدیریت ریسک خشکسالی و کاهش اثرات آن در کشور با رویکرد مدیریت کاهش اثرات خشکسالی و نیز مدیریت بحران و بازسازی و جبران خسارت ناشی از آن است.

- تعریف و حل و فصل درگیری ها بین بخش های کلیدی مصرف کننده آب در شرایط خشکسالی با مشارکت وسیع مردمی و مدیران اعمال شود.

- تهیه فهرستی از منابع مالی در دسترس و شناسایی گروه های در معرض خطر خشکسالی

- ایجاد سامانه پیش بینی و هشدار خشکسالی قبل از وقوع خشکسالی و بهره گیری از فن آوری های پیشرفته و روش های مدرن جهت پایش و هشدار به هنگام مطمئن و قابل دسترس خشکسالی

- برآورد خطرات احتمالی و تأثیرات خشکسالی و تدوین برنامه جهت کاهش خطر و انجام واکنش های مناسب

- شناسایی نیازهای تحقیقاتی و پرکردن شکاف های نهادی سازمانی و ایجاد سازمان های ضروری برای کنترل خشکسالی. در این زمینه باید ارگانی هماهنگ کننده جهت مدیریت فعالیت های مختلف دستگاه ها و سازمان های مختلف در زمینه خشکسالی ایجاد شده و پایش مستمر خشکسالی در نهاد هماهنگ کننده انجام شود.

- تبلیغ و ترویج سیاست مدیریت ملی خشکسالی و برنامه های آمادگی و ایجاد آگاهی و اجماع عمومی در خصوص برنامه کنترل خشکسالی انجام شود.

- آموزش و فرهنگ سازی و توسعه برنامه های آموزشی برای همه گروه های سنی مختلف صورت گیرد.

- ارزیابی و بازبینی مستمر سیاست ملی مدیریت خشکسالی و حمایت از طرح های آماده سازی برای کنترل خشکسالی در سطوح مختلف انجام پذیرد.

- رویکرد سازگاری با اقلیم و کاهش اثرات سوء خشکسالی به عنوان محور فعالیت های مدیریت خشکسالی مدنظر قرار گیرد.

- تغییر اقلیم و اثرات آن بر بخش های مختلف کشور باید در برنامه ریزی های درازمدت و کوتاه مدت مورد توجه باشد.

- الگوهای مصرف بهینه در تمام بخش های کشور به عنوان یک وظیفه جدی مورد توجه قرار گیرد و مدیریت توامان عرضه و تقاضای آب به عنوان یکی از کلیدی ترین محورهای کاهش اثرات خشکسالی مورد پیگیری قرار گیرد.

- به بیمه بطور عام به عنوان یک ابزار کاهش آسیب های اجتماعی و اقتصادی توجه شود.

- مقوله امنیت غذایی و امنیت آبی به عنوان ۲ رکن حیاتی در کشور مورد توجه قرار گیرد.

همچنین دکتر فهمی، نظارت بر منابع عمومی آب آسیب پذیر، برآورد رواناب فصلی و سیلاب های فصلی جهت پیش بینی منابع آب جدید، برقراری استانداردهایی برای استفاده مطمئن از فاضلاب تصفیه شده مناطق مسکونی، ارایه رهنمود به سازمان های تصمیم گیرنده در رابطه با محیط زیست در شرایط خشکسالی، ایجاد انگیزه های اقتصادی نیرومندتر برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در امر حفاظت آب، بهبود راندمان و بهره وری آب، کاهش آب مصرفی با تغییر نوع سیستم مصرف یا استفاده از کنتور و سایر وسایل اندازه گیری آب، تأکید بر استفاده تلفیقی از آب های سطحی و زیرزمینی، تغییر ساختار نرخ ارزش آب به منظور تاثیرگذاری بر مصرف آب مشتریان از قبیل تغییر از نرخ های یکنواخت به نرخ های فزاینده و تغییر نرخ در شرایط افراط در مصرف آب در زمان کمبود، ملزم کردن یا پیشنهاد تخفیف در آب بها برای ترغیب استفاده از سیستم های با جریان کم در شیرهای دستشویی، حمام و توالت، کاهش مصرف آب در فضاهای آزاد و محدودیت آبیاری چمنزارها و فضاهای سبز و استفاده از آب غیرقابل شرب برای آبیاری را از دیگر فعالیت های ضروری جهت مدیریت خشکسالی نام برد.

به گفته وی، اقدامات صرفه جویی آب در سطح مزرعه شامل تسطیح دقیق مزارع، نصب سیستم جریان برگشتی، کنترل نشت آب به کمک پوشش انهار و استفاده از لوله، کنترل گیاهان زائد و علف های هرز، بهبود برنامه ریزی آبیاری، استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار، برنامه ریزی آبیاری محصولات برحسب نیاز، بهبود بخشیدن عملیات شخم و آماده سازی اراضی، استفاده از تجهیزات جلوگیری از تبخیر، استفاده از آب با کیفیت پائین و پساب های تصفیه شده برای آبیاری، کشت گیاهان مقاوم در برابر خشکسالی و شوری و شورورزی، تدارک برای ذخیره آب های اضافی، تاسیس بانک های آب برای فروش، انتقال یا مبادله داوطلبانه آب است.

این کارشناس حوزه آب همچنین به نقش مشارکت و دخالت رسانه ها در خصوص ارتقای آگاهی عمومی در خصوص خشکسالی و مدیریت تقاضا و مصرف آب اشاره کرد و تاکید کرد: رسانه ها می توانند با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارند، نقش موثری را در آگاهی رسانی به مردم و کنترل خشکسالی در کشور ایفا کنند.