واکسیناسیون کرونا در جهان تا کی ادامه خواهد داشت؟
اما در این مسأله، تأخیرهای ناشی از مسائل سیاسی در نظر گرفته نمی‌شود، مانند کشورهایی که روی صادرات واکسن خود کنترل جدی اعمال می‌کنند یا این که اکثر قریب به اتفاق دوزهای واکسن تولید شده به کشورهای ثروتمند می‌رود. این وضعیت، به پویشی جهانی برای تعلیق موقت حقوق مالکیت معنوی دامن می‌زند تا تولیدکنندگان در کشورهای فقیرتر بتوانند واکسن مورد نیازشان را با سرعت بیشتری، خودشان بسازند.
پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «انسان در دوره کروناسه»، تولید واکسن و واکسینه کردن جهان در برابر ویروس کرونا» آورده‌اند: صنعت داروسازی، همانند سایر صنایع، ظرفیت تولید خود را آشکار نخواهند کرد. با این حال پیش‌بینی می‌شود که رشد تولید واکسن در ماه‌های آینده، روندی تصاعدی داشته باشد. طبق اطلاعات موجود، حدود ۴۱۳ میلیون دوز واکسن کووید-۱۹ تا اوایل ماه مارس (اسفندماه ۱۳۹۹) تولید شده است و پیش‌بینی می‌شود که این میزان تا پایان سال ۲۰۲۱، به ۹.۵ میلیارد دوز افزایش یابد.
در این مقاله که توسط کیمیا نظری، زهرا شیخ رضائی و علیرضا گل نراقی دکترای بیماری شناسی گیاهی، دانشگاه علوم و تحقیقات تهران انجام شده، آمده است: برخی دیگر از پژوهشگران پیش‌بینی کرده‌اند که این رقم تا پایان سال، به حدود ۱۲ میلیارد دوز خواهد رسید. با این حال، برخی پژوهشگران این آمار و ارقام را خوش‌بینانه و غیرواقعی می‌دانند و معتقدند که آمار چند میلیارد دوز پیش‌بینی شده، نه در سال ۲۰۲۱، بلکه در پایان سال ۲۰۲۲ تحقق خواهد یافت. به باور این پژوهشگران، زنجیره‌های تأمین ممکن است از بین بروند وکشورها تهدید کنند که مانع صادرات واکسن خواهند شد؛ اتفاقی که هم اکنون در حال وقوع است و کشور هند و اتحادیه اروپا، محدودیت صادرات واکسن را اعلام کرده‌اند.
در این پژوهش آمده است: برای تولید واکسن، به بیش از ۲۰۰ جزء جداگانه نیاز است که اغلب در کشورهای مختلفی تولید می‌شود. این موارد شامل ویال‌های شیشه‌ای، فیلترها، رزین، لوله‌ها و کیسه‌های یکبارمصرف است. کمبود هر یک از این اجزاء می‌تواند موجب اختلال در کل فرایند تولید شود. با این حال، رئیس توسعه واکسن سازمان بهداشت جهانی در ژنو (سوئیس) اطمینان بیشتری دارد و معتقد است حداقل می‌توان از یک تنگنای احتمالی جلوگیری کرد و آن، روند پرکردن ویال‌ها با ماده واکسن است.
محققان این مقاله آورده‌اند: بسیاری از شرکت‌هایی که داروی تزریقی تولید می‌کنند، می‌توانند در پرکردن ویال‌ها کمک کنند. سازمان بهداشت جهانی فهرستی از چند صد شرکت در سراسر جهان تهیه کرده است که فعالیت آن‌ها، پرکردن انسولین، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال یا آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی است. سازمان بهداشت جهانی در حال راه اندازی سیستمی است تا امکان ارتباط این شرکت‌ها با شرکتهای تولید واکسن فراهم شود.
آیا شرکت‌ها نمی‌توانند برای ساخت سریعتر واکسن با یکدیگر همکاری کنند؟
آن‌ها همین حالا نیز در حال همکاری با یکدیگر هستند. شرکت‌هایی که معمولاً باهم رقابت می‌کنند، هم اکنون در حال همکاری با یکدیگر بوده و به سرعت کار می‌کنند. به عنوان مثال، شرکت مرک (نیوجرسی، آمریکا) درحال تولید واکسن برای رقیب خود جانسون و جانسون (نیوجرسی، آمریکا) است. از طرف دیگر، شرکت جی.اس.کی (لندن، انگلیس) و شرکت نوارتیس (بازل، سوئیس) به ترتیب، ۱۰۰ میلیون و ۲۵۰ میلیون دوز واکسن برای شرکت کیور.وک (توبینگن، آلمان) تولید می‌کنند.
چنین درجه‌ای از همکاری بین شرکتهای چند ملیتی، بی‌سابقه بوده است. علاوه بر این، قراردادهای بسیاری بین شرکتهای مختلف برای پر کردن واکسن وجود دارد. به عنوان نمونه، شرکت سانوفی (پاریس، فرانسه) با شرکت بیو.ان.تک (ماینز، آلمان) قرارداد انجام مراحل آخر تولید ۱۲۵ میلیون دوز واکسن تولید شده توسط شرکت بیو.ان.تک با فایز (نیویورک، آمریکا) را دارد. شرکت سانوفی هم قراردادی را برای پر کردن و بسته‌بندی میلیون‌ها دوز از این واکسن را منعقد کرده است. اما بزرگترین مذاکرات توسط شرکت آسترازنکا (کمبریج، انگلیس) برای واکسنی که با دانشگاه آکسفورد انگلیس تولید کرده است، انجام شده است.
در این پژوهش آمده است: این شرکت قرارداد تولید واکسن با ظرفیت ۲.۹ میلیارد دوز را با ۲۵ شرکت در ۱۵ کشور جهان منعقد کرده است. بزرگترین قرارداد مشارکت آن با «مؤسسه سرم» هند در پونا است که در ژوئن سال ۲۰۲۰ توافق کرد یک میلیارد دوز از این واکسن را تولید کند. «مؤسسه سرم»، که بزرگترین تولید کننده اجزای واکسن در جهان محسوب می‌شود، در ماه اوت گذشته نیز توافق کرد که حداقل یک میلیارد دوز واکسن تولید شده توسط نوواواکس (مریلند، آمریکا) را تولید نماید. سایر تولیدکنندگانی که برای ساخت واکسن ثبت نام کرده‌اند شامل شرکت داروسازی اسپن (دوربان، آفریقای جنوبی) است که واکسن جانسون و جانسون را فرموله و همچنین پر و تکمیل می‌کند.
چرا دنیا واکسن بیشتری نمی سازد؟
پژوهشگران این مقاله آورده‌اند: سه نوع اصلی از واکسن کووید-۱۹ در جهان وجود دارد: حامل ویروسی، ویروس کامل و آر.ان.ای پیک (mRNA). واکسن‌های ام.آر.ان.ای از رشته‌های ماده ژنتیکی ساخته شده‌اند که یک پروتئینی مربوط به سطح این ویروس را کد می‌کرده و موجب تحریک سیستم ایمنی بدن انسان می‌شوند. از اوایل ماه مارس امسال (اسفندماه ۱۳۹۸)، حدود ۱۷۹ میلیون دوز از این نوع واکسن تولید شده است که نمایانگر ۴۳ درصد از کل مقدار واکسن تولید شده است. در مقابل، ۳۵ درصد از واکسن تولید شده، ویروس کامل و ۲۲ درصد حامل ویروسی بوده‌اند.
سؤال اینجاست که آیا شرکتهای دیگر هم می‌توانند برای تولید بیشتر وارد عمل شوند یا نه. ساخت واکسن ام.آر.ان.ای به نظر ساده است اما تولید آن در مقیاس بالا پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. از آنجا که فرایند تولید این نوع واکسن، جدید است و قبلاً انجام نشده است، کمبود نیروی آموزش دیده وجود دارد. در واقع، یافتن افرادی که هم آموزش دیده باشند و هم مهارت کافی داشته باشند، کار دشواری است.
ما تنگنای اصلی در تولید واکسن نوع ام.آر.ان.ای، کمبود اجزای ضروری آن در جهان، به ویژه نوکلئوتیدها، آنزیم‌ها و لیپیدها است. دلیل این امر آن است که شرکتهای نسبتاً کمی این محصولات را تولید می‌کنند و تعداد آن‌ها برای عرضه جهانی کافی نیست. به علاوه، این شرکت‌ها در صدور مجوز تولید محصول خود به دیگران به کندی عمل می‌نمایند. به عنوان مثال، هر رشته آر.ان.ای به یک پوشش نیاز دارد که از عدم پذیرش یا رد آن توسط بدن انسان به عنوان ماده خارجی جلوگیری می‌کند. این ماده، گرانترین جزء واکسن است و حقوق مالکیت معنوی طراحی مناسب این پوشش، متعلق به یک شرکت است: شرکت تری.لینک بایوتکنولوژیز (کالیفرنیا، آمریکا). به همین ترتیب، تعداد کمی از شرکت‌ها حقوق مالکیت معنوی یکی از چهار نانوذره لیپیدی را که «قفسی» در اطراف آر.ان.ای تشکیل می‌دهند را دارند.
با این وجود، تولیدکنندگان اجزای مختلف واکسن در حال گسترش تولید خود هستند. به عنوان مثال، شرکت تری.لینک امکانات جدیدی را در کالیفرنیا ایجاد کرده است و مرک (دارمشتات، آلمان) در حال گسترش عرضه لیپیدهای خود به بیو.ان.تک، همکار فایزراست.
در این مقاله آمده است: اوایل همه‌گیری جهانی (پاندمی) این بیماری، سرمایه‌گذاری سریعی در پژوهش و توسعه واکسن صورت گرفت اما به تولید در مقیاس وسیع اجزا و ترکیبات تشکیل دهنده واکسن توجه کمتری شد. فوریه گذشته (۲۰۲۰)، یعنی بهمن ماه ۱۳۹۸، فایزر و مدرنا در حال بررسی راه‌های موجود برای تولید بیشتر بودند. این شرکت‌ها شروع به خرید شرکتهای دارای عملیات تولید خوب (GMP) کردند. آن‌ها همچنین شرکتهای دیگر را اجاره کردند اما هیچ کنترلی روی مواد اولیه نداشتند. شاید دولت‌ها می‌توانستند از اختیارات خود برای مجبور کردن شرکتهای تولید کننده مواد شیمیایی برای تولید مواد اولیه بیشتر استفاده کنند، اما وقتی حتی دارو تأیید نشده است، موارد زیادی برای درخواست وجود دارد!
حمایت از مالکیت معنوی تا چه اندازه سرعت دسترسی به واکسن‌های کووید-۱۹ را کاهش می‌دهد؟
پژوهشگران این مقاله آورده‌اند: برای واکسیناسیون ۷۰ درصد از جمعیت جهان، به ۱۱ میلیارد دوز نیاز است - با فرض اینکه دو دوز به هر فرد داده شود. این نسبتی است که ممکن است برای رسیدن به سطح ایمنی در سطح جمعیت، یا ایمنی گروهی/گله‌ای، مورد نیاز باشد. به گفته پژوهشگران، کشورهای با درآمد بالا و بالاتر از متوسط، که نماینده یک پنجم جمعیت جهان هستند، حدود ۶ میلیارد دوز خریداری کرده‌اند. اما کشورهای با درآمد متوسط و پایین‌تر از متوسط، که چهار پنجم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، فقط تأمین ۲.۶ میلیارد دوز را تضمین کرده‌اند. این میزان شامل ۱.۱ میلیارد دوز کوواکس نیز می‌شود، طرحی که در آن سرمایه‌گذاران بین‌المللی متعهد شده‌اند که یک پنجم جمعیت جهان را واکسینه کنند. پژوهشگران معتقدند با این وضعیت، واکسینه کردن مردم کشورهایی که دارای پایین‌ترین سطح درآمدی هستند، دو یا چند سال به طول خواهد انجامید.
به همین دلیل هند و آفریقای جنوبی از جمله کشورهایی هستند که درگیر پویشی برای لغو موقت حقوق مالکیت معنوی مرتبط باکووید-۱۹ هستند. طرفداران این کارزار استدلال می‌کنند که این موضوع، باعث ایجاد آبشاری از تولید می‌شود. در اکتبر گذشته (مهر ۱۳۹۹)، این دو کشور از سازمان تجارت جهانی (WTO) خواستند برخی قوانین مربوط به حقوق مالکیت معنوی ابزارها و فنآوری‌های پزشکی مربوط به کووید-۱۹، تا زمان رسیدن به مصونیت گروهی/گله‌ای، به حالت تعلیق درآید. این پیشنهاد در حال جمع آوری حمایت‌های بیشتری است و اکنون حدود ۱۰۰ کشور و نیز ائتلافی متنوع از سازمان‌ها به نام «اتحاد واکسن مردم»، که شامل آژانس HIV/AIDS سازمان ملل متحد (UNAIDS) و گروه حقوق بشر و عفو بین الملل نیز است، از آن حمایت می‌کنند.
در این مقاله عنوان شده است: به باور حامیان این طرح، ما نمی‌توانیم درس‌های دردناک سال‌های اولیه واکنش جهانی به بیماری ایدز را تکرار کنیم، زمانی که مردم در کشورهای ثروتمند به سلامتی باز می‌گشتند، در حالی که میلیون‌ها بیمار در کشورهای در حال توسعه، از این فرایند جا مانده بودند. این موضوع در جلسه WTO در مارس ۲۰۲۱ (اسفند ۱۳۹۸) مورد بحث قرار گرفت و گفت‌وگوها قرار است ماه آینده از سر گرفته شود. طرفداران این طرح چنین استدلال می‌کنند که این معافیت، به دولت‌ها و تولیدکنندگان امکان می‌دهد تا به طور مشترک افزایش تولید واکسن را سازماندهی کنند. آن‌ها می‌گویند بدون معافیت موقتی، کشورهای فقیرتر به کمک‌های کشورهای ثروتمند و صنایع دارویی آن‌ها وابسته خواهند ماند.
به باور برخی، پویش تعلیق موقت حقوق مالکیت معنوی، از تجربه همه‌گیری (اپیدمی) بیماری ایدز ناشی می‌شود. به عبارتی، در دهه ۱۹۹۰، داروهای درمان اچ.آی.وی تولید شده بود و در کشورهای با درآمد بالا وجود داشت، هر چند که بیشتر موارد ایدز و مرگ و میر ناشی از آن در آفریقا ثبت می‌شد. پس از آن، مانند اکنون، سال‌ها طول کشید تا داروهای ایدز به آفریقا برسند.
محققان این مقاله در ادامه بیان کرده‌اند: اما پیشنهاد هند - آفریقای جنوبی با مخالفت اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا، انگلستان و بیشتر شرکتهای بزرگ داروسازی روبه‌رو است. آن‌ها استدلال می‌کنند که تعلیق موقت حقوق مالکیت معنوی برای واکسن‌های کوید-۱۹، نه تنها غیرضروری بلکه حتی نامطلوب است. در واقع، آن چه در مورد واکسن‌ها وجود دارد این است که، برخلاف دارو، نمی‌توانید فقط دستورالعمل‌ها را دنبال کنید و تصور کنید که واکسن تولید کرده‌اید.
تولید واکسن، یک فرآیند بیولوژیکی پیچیده است که دارای چندین مرحله کنترل کیفیت است و به ویژه در مورد فناوری آر.ان.ای، هنوز این روند کنترل کیفیت واقعاً آنقدرها قوی و مطلوب نیست. به علاوه، حداقل برای واکسن‌های ام.آر.ان.ای، حقوق مالکیت معنوی در بین بسیاری از شرکت‌ها پخش شده است و مذاکره با همه افراد موجود در زنجیره حقوق مالکیت معنوی، ممکن است یک سال به طول بینجامد.
آیا انجام این کار و طی این روند طولانی، واکسن را سریعتر به دست ما می‌رساند؟ یا این که فقط از یک شرکت می‌خواهیم محصولی را عرضه کند که در آخر، تأثیری بر سلامت جهانی نداشته باشد؟ در عوض، این دسته از کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که شرکت‌ها، مجوز حقوق مالکیت معنوی خود را به اشخاص یا شرکتهای ثالث بدهند. این انتقال فناوری می‌تواند روند تولید را تسریع کند، زیرا شرکتهای بیشتری کار تولید را انجام می‌دهند؛ اتفاقی که هم اکنون نیز در حال وقوع است. در واقع، انتقال فناوری یکی از ویژگی‌های قابل توجه همه‌گیری جهانی کرونا بوده است. شاید ۶ ماه قبل، انتظار چنین همکاری، حتی بین دو شرکت رقیب نیز بسیار دور از ذهن بود.
چه نوع دیگری از انتقال فناوری می‌تواند تولید واکسن را تسریع کند؟
در این مقاله آمده است: سازمان بهداشت جهانی از آنچه «انتقال هماهنگ فناوری» نامیده می‌شود، رونمایی کرده است. در این طرح، دانشگاه‌ها و تولیدکنندگان، مجوز تولید واکسن‌های خود را از طریق مکانیسم جهانی هماهنگ شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO)، به شرکتهای دیگر می‌دهند. این کار، آموزش کارکنان در شرکتهای گیرنده را تسهیل و نیز سرمایه‌گذاری برای زیرساخت‌های مورد نیاز را نیز تسهیل می‌کند. ادعا می‌شود که این روش، منسجم‌تر و شفاف‌تر از معاملات انتقال فناوری یک باره، مانند معاملات بین آسترازنکا و «مؤسسه سرم» هند، است.
از طرف دیگر، دانشگاه پنسیلوانیا (فیلادفیا، آمریکا)، که دارای حقوق مالکیت معنوی کافی مربوط به واکسن‌های ام.آر.ان.ای است به نحوی که می‌تواند خود اقدام به تولید آن نماید، به دانشگاه چولالونگ کورن (بانکوک، تایلند) کمک می‌کند تا یک مرکز تولید واکسن ایجاد کند. به عقیده یکی از همکاران این پروژه، بر اساس روند کنونی تولید واکسن در جهان، دو سال طول می‌کشد تا تایلند و دیگر کشورهای کم درآمد، واکسن لازم را به دست بیاورند. البته دولت تایلند حاضر نبود تا این مدت زمان صبر کند. آن‌ها مایل بودند که در این راه سرمایه گذاری کنند به طوری که تا آخر امسال مردم خود را در برابر ویروس کرونا واکسینه نمایند.
کارشناسان برجسته تولید واکسن معتقدند که در بلند مدت، هر منطقه/کشور می‌بایست امکانات و دانش فنی لازم برای تولید واکسن توسط خودش را داشته باشد و بتواند واکسن تولید کند. هر چند این شکاف در آفریقا، قاره‌ای که ۹۹ درصد واکسن‌های خود را وارد می‌کند، بسیار شدید است. در این قاره، تنها سه تولید کننده بزرگ واکسن وجود دارد. آیا قاره‌ای با جمعیت فعلی ۱.۲ میلیارد نفر، که پیش بینی می‌شود جمعیت آن ظرف ۳۰ سال آینده، به ۲.۴ میلیارد نفر برسد (یعنی از هر چهار نفر در جهان، یک نفر آفریقایی خواهد بود)، می‌تواند همچنان ۹۹ درصد واکسن‌های خود را وارد کند؟ آیا این روند، پایدار و درست است و نباید برای اصلاح آن تصمیمی جدی گرفت؟
این پژوهش برگرفته از مجله نیچر(Nature) یکی از ژورنال‌های معتبر دنیای علم است.
