چرا «ابرقدرت» انرژیِ جهان، تابستان‌ها برق ندارد؟
محمد مهدی حاتمی؛ طی هفته‌های اخیر، قطع برق (چه به صورت برنامه ریزی شده و چه به صورت بدون برنامه) در کشور کمتر شده بود و با این همه، با آغاز هفته جاری، بخش‌های بزرگی از کشور، به صورت گسترده شاهد خاموشی بوده است.
مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق کشور، روز شنبه در جمع خبرنگاران گفته بود که ظرفیت قابل تولید نیروگاه‌ها در ایران حدود ۵۴ هزار مگاوات است و این در حالی است که تقاضای مصرفی برق به ۶۵ هزار مگاوات رسیده است.
این در حالی است که این میزان مصرف، رکوردی جدید برای کشور محسوب می‌شود و در حالی که گرمای هوا در شهر‌های کشور در سال جاری بی سابقه بوده و نیروگاه‌های برق-آبی هم به دلیل کاهش بارش‌ها با مشکل مواجه اند، به نظر می‌رسد باید انتظار خاموشی‌های بیشتر و گسترده‌تر در شهر‌های مختلف را داشت.
قطع برق در شهر‌های بزرگ‌ترین ابرقدرت انرژی جهان
ایران دارنده دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان است و میزان تولید گاز و مصرف آن در داخل نیز بسیار بالا است. از آن سو، با ظرفیت نیروگاهیِ نصب شده نزدیک به ۸۵ هزار مگاوات، ایران یکی از ۱۵ کشور بزرگ تولیدکننده الکتریسیته در جهان است. بر این اساس، ایران حتی از کشور‌های پرجمعیت‌تر (همچون اندونزی و مصر) و توسعه‌یافته‌تر (همچون مکزیک) نیز الکتریسیته بیشتری تولید می‌کند.
اما چرا ایران، به عنوان یک «ابر قدرت انرژی» (Energy superpower) که از این منظر، در کنار کشور‌هایی همچون روسیه، عربستان سعودی، ونزوئلا، کانادا و ایالات متحده آمریکا قرار می‌گیرد، چه در تابستان و چه در زمستان برق کم می‌آورد؟
در این مورد گفتنی‌ها زیاد است. نخست اینکه ایران بالاترین میزان «شدت مصرف انرژی» (Energy intensity) را در جهان دارد. به صورت ساده، یعنی ایران بیش از هر کشور دیگری در جهان انرژی مصرف می‌کند، اما به ازای مصرف هر واحد انرژی، کمترین میزان تولید ناخالص داخلی (GDP) را تولید می‌کند.
اما این تمام ماجرا نیست. نخست اینکه شبکه برق ایران به شدت فرسوده شده و عدم سرمایه گذاری در طول سالیان گذشته، موجب هدر رفت بخش بزرگی از انرژی در مسیر انتقال برق می‌شود. علاوه بر این، شواهد نشان می‌دهند که با وجود هشدارها، استخراج رمزارز‌ها همچنان ادامه دارد و شبکه برق ایران را تحت فشار شدیدی قرار می‌دهد.
ایران، مهد ریخت و پاشِ انرژی در جهان!
با این همه، ریخت و پاش انرژی در ایران آن قدر زیاد است که به نظر می‌رسد انگشت اتهام وضعیت بحرانیِ کنونی را تنها می‌توان به سویِ سال‌ها بی تدبیری و عدم برنامه ریزی برای هدفمندکردنِ یارانه‌های انرژی نشانه گرفت. اما ماجرا از چه قرار است؟
اما برای اینکه بدانیم میزان ریخت و پاشِ انرژی در ایران چقدر زیاد است، باید به برخی آمار‌های جهانی مراجعه کنیم که تکان دهنده هستند. بر اساس گزارش «آژانس بین‌المللی انرژی» (International Energy Agency)، ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی، معادل حدود ۱۸٫۸ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را به یارانه مصرف سوخت‌های فسیلی اختصاص داده و از این منظر در جایگاه نخست در جهان قرار داشته است.
به این ترتیب، بر اساس گزارش «آژانس بین‌المللی انرژی» ایران به تنهایی حدود ۴۷ درصد از کل یارانه تخصیص داده شده به مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان را در سال ۲۰۱۹ میلادی پرداخت کرده است.
۱۸.۸ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۹ (یعنی پیش از همه گیری کرونا) معادل حدود ۸۶ میلیارد دلار بوده است. با احتساب دلار ۲۵ هزار تومانی، این مبلغ معادل بیش از ۲ هزار تریلیون تومان یا ۲ میلیون میلیارد تومان خواهد بود.
ابعاد این عدد با نرخ هایِ کنونیِ دلار در ایران، بی اندازه بزرگ است. همین چند ماه پیش، ایران برای آزاد کردن دلار‌های بلوکه شده خود در کره جنوبی، یکی از نفت کش‌های این کشور را در آب‌های ساحلی خلیج فارس توقیف کرد. این در حالی است که میزان بدهی نفتی کره جنوبی به ایران، تنها حدود ۷ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
آیا نمی‌شود این وضع را مدیریت کرد؟
از این مشکلات بنیادی که بگذریم، آیا امکان مدیریت وضع کنونی، دست کم تا پایان تابستان سال ۱۴۰۰ وجود دارد؟ همین چند روز پیش، غلامعلی رخشانی مهر، دبیر ستاد راهبری اوج بار صنعت برق، در مورد خاموشی‌های گسترده در کشور گفته بود: «در کشور حدود ۲۴ هزار مگاوات از برق تولیدی کشور به وسایل سرمایشی اختصاص دارد و پیک مصرف برق در بازه ساعت‌های ۱۲ تا ۱۸ رخ می‌دهد. اگر فرض کنیم که این اوج بار برای سه ماه رخ دهد، در حدود ۴۵۰ ساعت در سال اوج مصرف داریم که برای پاسخگویی به این نیاز مصرف باید ۷ تا ۸ هزار مگاوات نیروگاه احداث شود.»
بزرگ‌ترین نیروگاه‌های متعارف برق در ایران، حدود ۲ هزار مگاوات ظرفیت دارند و به این ترتیب، اگر سخنان این مقام مسئول را در نظر بگیریم، ایران برای خلاصی از خاموشی‌های تابستانه در تابستان سال ۱۴۰۱، نیاز به ساخت ۴ نیروگاه جدید خواهد داشت.
اما برای ساخت هر یک نیروگاه، چندین هزار میلیارد تومان بودجه مورد نیاز است و در شرایطی که دولت ایران عملاً ورشکسته شده، تامین این هزینه، جز با تامین مالی از طریق بخش خصوصی یا بازار سرمایه، اجرایی نخواهد بود.
قیمت گذاری برق، بخش خصوصی را سرد کرده است
این در حالی است که به نظر می‌رسد بخش خصوصی هم تمایلی برای سرمایه گذاری در ساخت نیروگاه‌های جدید در ایران و فروش برق به دولت نداشته باشد. همین چند روز پیش، حمیدرضا صالحی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، در گفتگو با «فرارو»، ضمن اشاره به افزایش احتمال خاموشی‌ها در کشور، گفت: «با توجه به عدم سرمایه‌گذاری که در ساخت نیروگاه در سالیان اخیر، نیروگاه‌ها تحت فشار بسیار زیادی قرار دارند و متاسفانه به دلیل رویکردی که دولت در پیش گرفته هیچ گونه سرمایه گذاری جدیدی در ساخت نیروگاه انجام نشده و این در حالی است که بر اساس آمار‌های رسمی، سالی ۸ درصد به میزان مصرف برق کشور افزوده می‌شود.»
او ادامه داده بود: «ظرفیت اسمی تولید برق در کشور روزانه ۸۵ هزار مگاوات است، در حالی که بر اساس برنامه ششم توسعه قرار بود سالی ۵ هزار مگاوات به ظرفیت تولید کشور اضافه شود. از آن سو، به دلیل مشکلاتی که وجود دارد، درحال حاضر ظرفیت تولید برق در کشور روزانه ۶۰ هزار مگاوات است.»
صالحی ادامه داد: «در حال حاضر دولت هر کیلو وات برق را بین ۵۰ تا ۶۰ تومان از نیروگاه‌ها می‌خرد و به نوعی در این زمینه قیمت‌گذاری دستوری انجام می‌دهد. اما در سوی مقابل فردی که نیروگاه را احداث کرده باید اقساط وام ارزی خود به صندوق توسعه ملی را سر وقت پرداخت کند.»
صالحی ادامه داد: «شما یک نیروگاه را در نظر بگیرید که در سال ۳ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید می‌کند و اگر قیمت خرید هر کیلووات برق را از سوی دولت بین ۵۰ تا ۶۰ تومان در نظر بگیریم کل درآمد نیروگاه در سال ۱۵۰ میلیارد تومان می‌شود این در حالی است که وام ارزی نیروگاه بالغ بر ۵۲ میلیون یورو است که معادل ریالی این وام یعنی مبلغی در حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان را باید به صندوق توسعه ملی باز گرداند، عملاً با چنین دخل و خرجی صنعت برق نمی‌تواند سرپا بماند و خروجی این موضوع نیز وضعیتی است که در خاموشی‌ها مشاهده می‌کنیم.»
کلا برای مردم از شکوه و جلال حسرت باقی مانده چون مدیریت ندارد 
