ماسک همچنان تنها پناه ماست
«شیب تند ابتلا، شیوع جهش جدید کرونا، روند کند واکسیناسیون و حالا هم کاهش رعایت پروتکل‌های بهداشتی. این روایت ساده‌ای از زندگی ایرانیان در پیک پنجم کروناست. هنوز راه طولانی برای واکسینه شدن ۷۰ درصد جمعیت کشور باقی است، واکسن به اندازه کافی در دسترس نیست، جهش‌های جدید و خطرناک کرونا در حال چرخش است و در این وضعیت، گروهی به خیال ایمن بودن (چه با واکسن و چه با ابتلا به بیماری) ماسک‌ها را برداشته‌اند و آزادانه حرکت می‌کنند، رستوران می‌روند، دورهمی می‌گیرند و به پروتکل‌ها دهن کنجی می‌کنند، همه اینها در شرایطی است که تاکید می‌شود حتی پس از تزریق واکسن، همچنان با جدیت پروتکل‌ها که از همه آنها مهم‌تر، استفاده از ماسک است، رعایت شود. با شیوع جهش دلتا، تاکید متخصصان بر استفاده از دو ماسک نه فقط در مکان‌های عمومی بلکه در فضاهای معمولی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، میزان رعایت پروتکل‌های بهداشتی به حدود ۶۸ درصد رسیده که آمار بسیار پایینی است. در این وضعیت، هشدارها درباره استفاده از ماسک، دوباره از سر گرفته شده است؛ چرا که گزارش های رسیده از شهرهای مختلف، حکایت از تمایل نداشتن مردم به استفاده از ماسک دارد. خستگی از وضعیت فعلی، گرما و احساس خفگی، از دلایل کمتر استفاده کردن از ماسک عنوان می‌شود.
از ۲ماسک استفاده کنید
تهمینه بی‌آزار، متخصص بیماری‌های عفونی است و به‌خوبی درباره پیامدهای استفاده‌نکردن از ماسک اطلاع دارد. او که از نزدیک با بیماران مبتلا به کرونا در ارتباط است، می‌گوید: «شیوع بیماری‌های ویروسی و عفونی قدمت زیادی دارند و امکان انتقال آنها هم اغلب بالاست. طی یک سال‌ونیم گذشته، با شیوع ویروس کرونا درباره ویژگی‌های این بیماری و ضرورت استفاده از ماسک، اطلاع‌رسانی عمومی انجام شد. مشاهدات ساختار ویروس کرونا در این مدت نشان می‌دهد، با توجه به میزان انتقال بسیار بالای آن، استفاده از ماسک بسیار اهمیت دارد؛ ماسکی که از سوی افراد استفاده می‌شود، علاوه بر اینکه خود فرد را در برابر ویروس محافظت می‌کند، طرف مقابل را هم در معرض خطر بیمارشدن قرار نمی‌دهد. همین مسئله بر این موضوع صحه می‌گذارد که تا چه میزان استفاده از ماسک در مکان‌های عمومی می‌تواند مؤثر باشد.»
اوایل امسال بود که ماجرای استفاده از دوماسک برای محافظت بیشتر در برابر کرونا، مطرح شد. آن زمان نتیجه تحقیقاتی منتشر شد که نشان می‌داد، استفاده از دو ماسک، می‌تواند تأثیر کارآمدی فیلتر کردن ذرات به اندازه کروناویروس را دوبرابر کند و از رسیدن این ذرات به بینی و دهان فرد جلوگیری کند. نتایج این تحقیق نشان داد که یک ماسک جراحی بدون تغییر در اندازه آن، حدود ۴۰-۶۰ درصد در جلوگیری از ذرات اندازه کرونا مؤثر است و ماسک پارچه‌ای حدود ۴۰درصد. به استناد این تحقیق، زمانی که ماسک پارچه‌ای روی ماسک جراحی قرار می‌گیرد، کارآمدی فیلتراسیون آن حدود ۲۰درصد بهتر می‌شود. هنگامی که ماسک پارچه‌ای روی ماسک جراحی قرار می‌گیرد، ماسک‌های پارچه‌ای با از بین بردن شکاف‌ها و نزدیک نگه‌داشتن ماسک جراحی به‌صورت، به‌طور مداوم بینی و دهان را می‌پوشانند.
بی‌آزار هم نتیجه این تحقیقات را تأیید می‌کند و می‌گوید: «ماسک دوم می‌تواند منافذ کناری ماسک زیری را بپوشاند. ماسک جراحی یا پزشکی زیرین، حتما باید ۳ لایه باشد و از بالای بینی تا پایین غبغب را کاملا بپوشاند. با توجه به این که در شرایط پرخطر احتمال این که همه ما ناقل باشیم زیاد است، به همین دلیل، بهتر است از ماسک‌های ان۹۵ سوپاپ‌دار، استفاده نکنیم چون سوپاپ آن هنگام بازدم باز می‌شود و بازدم را بیرون می‌دهد، بنابراین نمی‌تواند ایمنی برای طرف مقابل داشته باشد و این ماسک‌ها مخصوص کادر درمان است. ماسک‌های ان۹۵ هم اگر در جاهای پرخطری مانند بیمارستان استفاده نشده باشد می‌توان کنار گذاشت و دوباره استفاده کرد.»
با این همه اما این متخصص تأکید می‌کند که اگر از ماسک‌های ساده پزشکی ۳ لایه درست استفاده شود کفایت می‌کند؛ «استفاده از دو ماسک جراحی روی هم توصیه نشده، چون پوشاندن کناره‌های ماسک موضوع بسیار مهمی است که با قرار دادن ماسک پارچه‌ای دوم این اتفاق می‌افتد نه با دو ماسک جراحی.»
بر اساس اعلام بی‌آزار، نباید از ماسک‌های پارچه‌ای به‌تنهایی استفاده کرد. البته مطالعات در این خصوص هنوز کامل نیستند: «هر جایی که فاصله افراد کمتر از ۲ متر باشد حتما باید از ۲ ماسک استفاده شود. البته این روزها که در شرایط پرخطر انتقال ویروس و جهش‌های جدید قرار داریم، بهتر است همیشه از دو ماسک استفاده کنیم، حتی در جمع‌های خانوادگی که افراد دیگری به غیر از اعضای خانواده حضور دارند هم باید از ۲ ماسک استفاده شود. اگر در خانه فرد بیماری زندگی می‌کند، تمام اعضای خانواده باید ۲ ماسک بزنند. استفاده از یک ماسک پزشکی و یک ماسک پارچه‌ای، همچنین منافذ را بهتر می‌پوشاند ماسک ۳ لایه را هم تبدیل به ۴ لایه می‌کند. در صورتی که با امتحان دو ماسک پزشکی روی هم می‌توانیم ببینیم کناره و گوشه‌های ماسک‌ها پوشانده نمی‌شوند.»
در کنار تأثیر دورهمی‌ها و رعایت‌نکردن فاصله‌گذاری اجتماعی، رستوران‌ها یکی از مکان‌هایی شناخته می‌شوند که ریسک بالایی در انتقال ویروس دارند. با این که آمار دقیقی از سهم این مکان‌ها در شیوع کرونا به دست نیامده اما ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت، رستوران‌ها و غذاخوری‌ها را یکی از عوامل شیوع کرونا معرفی کرد؛ چرا که در این مکان، افراد از ماسک استفاده نمی‌کنند. در ارتباط با اهمیت ماسک‌زدن و غذا خوردن، بی‌آزار به نکته دیگری اشاره می‌کند. او می‌گوید: «اگر برای غذاخوردن مجبور به برداشتن ماسک باشیم، حتما باید به فضای بازی مثل بالکن یا جایی که شخص دیگری حضور ندارد، برویم، چنانچه چنین امکانی وجود نداشت، حتما باید فاصله اجتماعی را رعایت کنیم.»
استفاده از ماسک، جدی‌تر از قبل
اواخر فروردین امسال بود که مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا، با انتشار نتیجه یک بررسی اعلام کرد که خطر ابتلا به ویروس کرونا از سطوح کم است و هوا عامل اصلی انتشار ویروس به شمار می‌رود. نتیجه همین بررسی بر ضرورت استفاده از ماسک بیش از گذشته، تأکید می‌کند.
بی‌آزار هم با تأکید بر این نکته، توضیح دیگری را اضافه می‌کند: «احتمال انتقال ویروس کرونا از طریق سطوح بسیار کم شده، مگر این که کسی در یک ساعت اخیر در آن ناحیه عطسه یا سرفه کرده باشد. اما سرایت‌پذیری ویروس به دلیل جهش‌های مختلفی که داشته، بیشتر شده است. همین موضوع لزوم شستن دست را بیشتر می‌کند. شست و شوی دست همیشه در بیماری‌های تنفسی موضوع بسیار مهمی تلقی می‌شود. توجه داشته باشیم برخی بیماری‌ها از طریق قطرات تنفسی بزرگ منتقل می‌شوند اما بعضی بیماری‌های تنفسی مانند بیماری کرونا از طریق قطرات تنفسی کوچک هم به دیگران سرایت می‌کنند. به همین دلیل استفاده از ماسک می‌تواند به عنوان یکی از راه‌های منتقل‌نشدن آن به دیگران در نظر گرفته شود. بنابراین حتی بیشتر از گذشته به استفاده از ماسک توصیه می‌شود.»
بر اساس اعلام این متخصص عفونی، در بیماری‌های تنفسی انتقال قطرات تنفسی به دیگران بسیار مهم است. این موضوع تنها شامل حال عطسه یا سرفه نمی‌شود: «توجه داشته باشیم انتقال بخارات تنفسی تا ۲ متر هم ادامه دارد. به این ترتیب استفاده از ماسک هنگام شیوع بیماری‌های سخت تنفسی الزامی است. البته هنگام عطسه یا سرفه احتمال انتقال قطرات تنفسی بیشتر می‌شود. بنابراین شاید حتی پوشیدن ماسک هم در چنین مواقعی کافی نباشد و همیشه باید فاصله مناسب افراد از همدیگر رعایت شود.»
افت قابل توجه رعایت پروتکل‌های بهداشتی
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در روزهای اخیر و در آستانه ورود به پیک پنجم، میزان رعایت پروتکل‌ها افت قابل توجهی کرده؛ تا جایی که بر اساس اعلام وزارت بهداشت به حدود ۶۸ تا ۶۹ درصد رسیده که این عدد بسیار پایین است. در هفته‌ای که تعداد شهرهای قرمز به ۱۴۳ و تعداد شهرهای آبی کشورمان به عدد صفر رسیده کاهش استفاده از ماسک، رعایت‌نکردن فاصله‌گذاری‌ها و برگزارشدن دورهمی‌ها، روند تند ابتلا را رقم زده است. مسئولان نظام سلامت می‌گویند برای کاهش تعداد شهرهای قرمز دستورالعمل‌های بهداشتی باید به رعایت بیش از ۸۵ درصد برسد. بی‌آزار هم به همین موضوع اشاره می‌کند. به گفته او میزان استفاده مردم از ماسک با توجه به گرما و خستگی آنها کمتر شده است. کسانی هم که واکسن زده‌اند کمتر این مسائل را رعایت می‌کنند. در حالی که نباید فراموش کرد تا زمانی که بیش از ۷۰ درصد مردم یک کشور واکسینه نشوند و همچنین مطالعات کافی برای بررسی روند انتقال ویروس انجام نشده باشد، نمی‌توان رعایت نکردن بعضی پروتکل‌ها از جمله استفاده‌نکردن از ماسک را توصیه کرد. هم‌اکنون که در کشور ما واکسیناسیون بسیار کند و شیوع بیماری بسیار زیاد است، بنابراین حتما همه موارد ایمنی باید رعایت شود.
ایمنی ماسک یک لایه، ۵۰ درصد و ماسک ۳ لایه ۹۵ درصد است
اردا کیانی، متخصص ریه و دانشیار بیماری‌های ریه دانشگاه شهید بهشتی، می‌گوید: «استفاده از ماسک و میزان کاهش انتقال ترشحات دهانی توسط آن سال‌هاست به اثبات رسیده. اولین بار با شیوع بیماری کووید-۱۹ بررسی استفاده از ماسک در یک کشتی تفریحی، لزوم استفاده از آن را برای کاهش خطر انتقال بیماری بیشتر ثابت کرد. مطالعه افراد در ۲ کشتی تفریحی نشان داد تست سرولوژی افرادی که ماسک نزده بودند حدود ۸۰ درصد و گروه دیگری که ماسک زده بودند تنها ۱۷ درصد بود. به‌تدریج بررسی‌های بیشتر بر عوامل کاهنده بیماری نشان داد، ماسک یک‌لایه حدود ۵۰درصد، ۲لایه ۷۵درصد و ماسک ۳لایه حدود ۹۵درصد، احتمال ابتلا به بیماری را کاهش می‌دهد. البته نوع ماسک هم در میزان محافظت آن مؤثر است. بنابراین بهتر است لایه داخلی ماسک‌های ۳لایه حتما هیدروفیل یعنی جاذب مایع و لایه بیرونی آن هم دافع مایعات باشد.»
به گفته کیانی بر همین اساس، هر زمان داخل ماسک به هر دلیلی حتی به دلیل تنفس خود فرد، خیس شد باید آن را عوض کرد؛ چرا که به تدریج کارایی‌اش را از دست می‌دهد. دانشیار بیماری‌های ریه دانشگاه شهید بهشتی می‌گوید: «وقتی تهویه مناسب باشد به‌ویژه وقتی ۲ پنجره روبه‌روی هم باز باشند و به‌اصطلاح کوران شود، می‌توان از ماسک یک لایه استفاده کرد، اما هر وقت از تهویه مناسب مطمئن نباشیم، به‌ویژه وقتی تعداد افراد در یک مکان زیاد باشد، بهتر است از ۲ ماسک استفاده شود. در هوای آزاد هم اگر فاصله بیشتر از یک‌ونیم متر باشد، می‌توان از ماسک استفاده نکرد؛ به شرط این که در وضعیت قرمز قرار نداشته باشیم. البته با توجه به این که در خیابان اغلب تعداد افراد زیاد است و معلوم هم نیست افراد در چه فاصله‌ای از هم قرار می‌گیرند، بنابراین باید حتما از ماسک استفاده شود.»
کیانی به نکات دیگری هم اشاره می‌کند و آن هم نحوه استفاده از ماسک است. به گفته او، نمی‌توان ماسک را مدام بالا و پایین کرد یا برداشت و دوباره از آن استفاده کرد: «توجه داشته باشیم با هر بار لمس ماسک، دست حتما باید شسته یا ضد عفونی شود. گذاشتن ماسک زیربینی یا چانه، بدترین کاری است که می‌توان انجام داد، یعنی ماسک به هیچ وجه نباید جابه‌جا شود. برای خوردن و آشامیدن در محل کار یا هر جای دیگری بهتر است قبل و بعد از برداشتن ماسک، حتما دست‌ها را شست، ماسک را در محفظه‌ای در بسته قرار دارد و بعد دوباره از آن استفاده کرد.»
چطور از ماسک‌های پارچه‌ای استفاده کنیم؟
کیانی در ادامه به نحوه استفاده از ماسک‌های پارچه‌ای اشاره می‌کند. او می‌گوید که این ماسک‌ها حتما باید پس از ۲۴ ساعت در دمای ۶۰ درجه با آب و صابون شسته شوند اما ماسک‌های یک‌بار مصرف قابلیت شست‌وشو ندارند. نکته مهم دیگر در استفاده از ماسک، طرز استفاده درست آن است، یعنی ماسک حتما باید روی صورت فیکس شود و بینی را هم پوشش دهد ضمن این که اطراف ماسک هم نباید هیچ منفذی داشته باشد. همین موضوع لزوم استفاده از ۲ماسک را بیشتر ثابت می‌کند، همچنین افراد هنگام انتخاب ماسک باید توجه داشته باشند ماسک حتما باید اندازه صورت آنها باشد.» بر اساس اعلام کیانی، هنگام استفاده از ماسک‌های فیلتردار حتما باید از ماسک‌های پارچه‌ای هم روی آن استفاده شود. در غیر این صورت، ترشحات دهانی می‌تواند به دیگران منتقل شود.
واکسن منافاتی با ماسک ندارد
با آغاز واکسیناسیون در میان سالمندان، نگرانی از کاهش رعایت پروتکل‌ها هم بیشتر شد، خیلی‌ها تمایل کمتری به استفاده از ماسک پیدا کردند و دورهمی‌ها را شروع کردند. اما کیانی می‌گوید، بیشترین زمان درگیری کرونا وقتی است که مردم دوز اول واکسن را زده‌اند و تصور می‌کنند، دیگر نیازی به ماسک ندارند. در حالی که پس از تزریق دوز اول واکسن، تنها ۲ تا ۴ هفته برای فرد ایمنی ایجاد می‌شود و این در شرایطی است که بیماری ریشه‌کن نشده است: «تمام عوامل پیشگیری و کاهنده بیماری از جمله فاصله اجتماعی و استفاده از ماسک حتما باید رعایت شوند.»
به گفته کیانی استفاده از سربند یا ماسک‌های پارچه‌ای به تنهایی محافظت خوبی در برابر بیماری به افراد نمی‌دهد. اما همین اندازه هم بهتر از نزدن ماسک است.
نیازمندان هنوز ماسک می‌خواهند
اسفند سال ۹۸، یعنی اوایل شیوع کرونا، زمانی که درباره تأثیر استفاده از ماسک، تأکید شد، سازمان‌های مردم‌نهاد که برای گروه‌های آسیب‌دیده فعالیت می‌کردند، برای حمایت از این افراد، تصمیم به تولید ماسک و توزیع رایگان آن گرفتند. زنان و مردان تحت پوشش آنها که تا پیش از کرونا، صنایع دستی تولید می‌کردند و می‌فروختند، این بار دست به کار دوختن ماسک شدند تا هم درآمدزایی آنها ادامه داشته باشد و هم افرادی در برابر کرونا مصون شوند.
یکی از این گروه‌ها، تیم مرکز توانمندسازی آوای ماندگار دروازه غار بود. علی‌اکبر اسماعیل‌پور، مدیر این مرکز، درباره فعالیت ماسک‌دوزی این گروه می‌گوید: «اوایل شیوع کرونا، مواد ضدعفونی‌کننده و ماسک سخت پیدا می‌شد و خیلی گران بود. به همین دلیل برای خیلی‌ها تامین ماسک امکان نداشت. این مرکز هم بر اساس مسئولیت اجتماعی خود اقدام به تولید ماسک و توزیع رایگان آن در بین اهالی محله هرندی و بین انجمن‌های حامی کودکان در شبکه یاری کرد.»
بر اساس اعلام اسماعیل‌پور وسایل اولیه تولید این ماسک‌ها، با کمک‌های مردمی خریده شد و زنان توانمند مجموعه، با رعایت پروتکل‌ها و فاصله اجتماعی، داوطلب تولید ماسک شدند: «اوایل با کمپین «با هم می‌شه» در محله هرندی کار شروع شد. پس از آن به طور مستقل به توزیع ماسک‌های دوخته و ضدعفونی‌شده پرداختیم که البته این روند هنوز هم ادامه دارد. هم‌اکنون هم ساکنان محله دروازه غار که اطلاع دارند مؤسسه ماسک رایگان در اختیار آنان می‌گذارد، مراجعه می‌کنند و ماسک دریافت می‌کنند. اما توزیع آن مانند گذشته نیست.»
به گفته اسماعیل‌پور اوایل شیوع بیماری کرونا، سازمان انرژی اتمی، ماسک‌ها را رایگان استریل می‌کرد و در اختیار مرکز قرار می‌داد اما پس از مدتی چون امکان استریل رایگان برای سازمان انرژی اتمی وجود نداشت و برای مرکز هم پرداخت هزینه ضدعفونی مقدور نبود، هم‌اکنون ماسک‌های تولیدی در خود مجموعه ضدعفونی و توزیع می‌شوند. تاکنون مرکز توانمندسازی انجمن آوای ماندگار بیش از ۴۵ هزار ماسک رایگان توزیع کرده است. همچنین در چند نوبت بسته‌های غذایی و وسایل ضدعفونی‌کننده با کمک‌های مردمی تامین و در محل توزیع شده است.
مدیر این مرکز این را هم اضافه می‌کند که: «به دلیل تجارب تلخ گذشته و با به وجود آمدن بازار سیاه کش ماسک و سیم‌بند و ... مجبور به خرید کش ماسک تا کیلویی ۳۵۰ هزار تومان هم شدیم. البته این مرکز هنوز هم توزیع رایگان ماسک را بخشی از وظایف مؤسسه می‌داند اما این که چرا تولید و توزیع رایگان آن کم شده شاید به دلیل در دسترس بودن آسان ماسک، واردات تجهیزات تولید پیشرفته و اشباع شدن بازار باشد.»
او تأکید می‌کند که گروه‌های آسیب‌پذیر و طبقات پایین جامعه همچنان به توزیع ماسک رایگان نیاز دارند. شاید یکی از موضوعات مهم برای هماهنگی بیشتر افراد در استفاده از ماسک، رساندن آن به افراد نیازمند و همچنین توزیع مواد ضدعفونی‌کننده رایگان به آنها باشد.»
