خرابکاری در اثر تاریخی ۲۵۰۰ ساله به بهانه جلوگیری از شنا کردن جوانان
این اقدام بلافاصله با واکنشهای اعتراض‌آمیز از سوی دوستداران میراث فرهنگی ایران زمین و شهروندان گنابادی مواجه شد.
تخریب مظهر قنات در حالی صورت گرفته که این بخش آن به عنوان تداعی عینی آبدهی و ثمربخشی قنات، اهمیت بسیار زیادی نه تنها برای گردشکران جاذبه‌های تاریخی بلکه برای مهندسانی دارد که بر روی یک سازه مهندسی منحصر به فرد دو هزار و ۵۰۰ ساله مطالعه و پژوهش می‌کنند.
تعرض به یک شاهکار باستانی
قنات قصبه گناباد، تنها اثر خراسان رضوی در فهرست "میراث جهانی" سازمان یونسکو و طولانی‌ترین قنات جهان است که به عنوان یک شاهکار باستانی منحصر به فرد هنوز پرسشهای علمی بسیاری پیرامون چگونگی طراحی و ساخت آن توسط ایرانیان دو هزار و ۵۰۰ سال پیش وجود دارد.
قنات جهانی قصبه گناباد چونان شاهکاری از پیوند هنر، دانش، فناوری و مدیریت منابع آب با شاخصه‌های مهمی همچون عمق مادرچاه، فناوری حفر قنات و نیز شیوه بهره‌برداری آب است که حتی در قرن بیست و یکم هم یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی و مهندسی جهان محسوب می‌شود.
این قنات از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده و مادرچاه آن در دامنه شمالی سیاهکوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) گناباد قرار دارد.
طول این قنات افزون بر ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته دولاب نو با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن فراتر از ۱۳۰ لیتر در ثانیه است.
تعدد پرشمار چاهها از جمله تدابیر بکار گرفته شده در معماری قنات قصبه گناباد است که تعدادشان بیشتر از ۴۷۰ حلقه است.
تعدد چاهها سبب پیشگیری از کور شدن آنها توسط دشمنان هنگام حملات در طول تاریخ و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاهها بوده است.
دو شاخه شدن قنات در فاصله ۶۸۳ متری کانال اصلی و سپس شش شاخه شدن کانالها آن به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی، از دیگر ویژگیهای هوشمندانه و خاص قنات قصبه گناباد هستند.
پیشینه محلی مظهر قنات
نسلهای پیشین شهروندان گنابادی خاطرات زیادی از مظهر قنات قصبه دارند که این مکان را به محلی برای تجدید خاطرات و الفت و پیوند بین مردمان مبدل کرده است. مظهر قنات قصبه گناباد در طول سالیان یکی از جاذبه‌های دوست‌داشتنی برای مردم منطقه بوده که گاه از آن برای شنا و تفریح استفاده می‌کردند.
تنها رخداد قابل توجه برای مظهر این قنات باستانی تا پیش از تخریب اخیر آن، چندین بار جابه‌جایی مظهر قنات در طول تاریخ است.
آب قنات قصبه حدود ۱۰ قرن پیش، از محدوده شهر گناباد فراتر رفته و با روش پلکانی یعنی ورود آب به چاه ریز و تنوره آسیاب و کوره‌های زیرزمینی، تا ۳۴ کیلومتری شمال محل کنونی مظهر به طرف حوض سرخ و حوض‌الحلیب هدایت و منتقل می‌شد.
مظهر قنات قصبه پیشتر در فاصله ۳۰۲ متری جنوب مظهر فعلی بر کنار راه قدیم (قصبه شهر) به جویمند قرار داشت. مظهر قدیم تا قبل از جابه‌جایی، به صورت جویی پهن و خاکی بود که در مسافت طولانی به صورت روباز به سمت شمال کشیده شده و در نهایت به شاخه‌های متعدد تقسیم می‌گردید.
این عنصر در واقع مظهر دو کانال یا کوره بوده که آب قنات در آنها جریان داشت. دو کوره هم به این منظور حفر شده بودند که در صورت انسداد و ریزش یکی از کوره‌ها، آب بتواند از دیگری جریان یابد. بر همین اساس مظهر فعلی قنات قصبه در جنوب شرقی شهر گناباد و یا درجنوب محله معروف به "قصبه شهر" قرار دارد.
اعتراض مسوولان محلی
فرماندار گناباد در واکنش اعتراض‌آمیز به پرکردن مظهر قنات جهانی قصبه گفت: اجازه نمی‌دهیم با چنین اقداماتی این قنات که یک سرمایه ملی و اثر باستانی جهانی است با مخاطره مواجه شود.
حامد قربانی افزود: پس از آگاهی نسبت به پر شدن مظهر قنات قصبه، به اتفاق مسوولان ذیربط با حضور در محل دستور برداشتن خاک ریخته شده در این مکان صادر شد و تا حصول اطمینان قطعی از تخلیه کامل مظهر قنات قصبه گناباد از خاک، بطور مستمر پیگیر آن هستم.
وی همچنین بر لزوم توجه به توجیهات آب‌بران و هیات امنای قنات قصبه تاکید و بیان کرد: پر کردن مظهر قنات با خاک، با استدلالهایی که افراد بیان می‌کنند راه حل این معضل نیست لذا باید اقدامات دیگری برنامه‌ریزی و اجرا می‌شد.
فرماندار گناباد ادامه داد: بر اساس یک تفاهمنامه مدیریت "مکان گودال مظهر قنات قصبه به صورت مشترک تحویل شهرداری، شورای شهر و اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این شهرستان می‌شود تا طرح مناسب گردشگری برای آن تدوین و اجرا گردد.
یکی از اعضای شورای اسلامی شهر گناباد هم در اعتراض به برچیدن مظهر قنات جهانی قصبه گناباد، گفت: این رخداد اقدامی غیرکارشناسی و از لحاظ اجتماعی نادرست است که توسط هیات امنای قنات صورت گرفت.
مهدی صفاری افزود: پس از کسب اطلاع از برچیدن مظهر قنات بلافاصله مراتب از طریق شهرداری، اداره میراث فرهنگی و همچنین پایگاه جهانی قنات قصبه پیگیری شد اما مسوولان و دست‌اندرکاران این نهادها نسبت به رخداد صورت گرفته ابراز بی‌اطلاعی کردند.
وی ادامه داد: هیات امنای قنات قصبه با این توجیه که شنا کردن برخی افراد در این محل و در مسیر شهرک شهرجو مانع انتقال آب به مزارع کشاورزی شده، اقدام به ریختن خاک کردند ولی تلاش برای جبران این اقدام آنها بطور جدی از طریق فرمانداری و میراث فرهنگی در دست پیگیری است.
عضو شورای شهر گناباد گفت: پر کردن مظهر قنات قصبه با خاک اقدام مناسب و یا آخرین چاره نبود بلکه باید اطراف آن را حصار کشیده و مانع انسداد مسیر آب می‌شدند زیرا در طول سالهای متمادی ساکنان محلی در این مکان که برای آنها حکم تفرجگاه را دارد شنا می‌کرده‌اند.
دیگر عضو شورای شهر گناباد هم گفت: برچیدن مظهر قنات قصبه گناباد که در واقع تخریب یک اثر منحصر به فرد میراث جهانی است به هیچوجه اقدامی صحیح نیست.
مهران حسین‌زاده به مشکلات اجتماعی ناشی از تخریب مظهر قنات قصبه گناباد اشاره و بیان کرد: هیات مدیره قنات قصبه باید پیش از این اقدام با مسوولان مربوطه در فرمانداری، شورای شهر، شهرداری و میراث فرهنگی مشورت می‌کردند چون این رخداد بازتاب فرهنگی و اجتماعی زیادی در پی دارد.
وی افزود: هم‌اینک پس از پیگیریهای فرماندار گناباد و بنا بر دستور وی عملیات تخلیه خاک از مظهر قنات قصبه در دست اقدام قرا گرفته است.
عضو شورای شهر گناباد ادامه داد: باید از ظرفیت گودال و مظهر قنات قصبه مانند سایر بخشهای آن به نفع مردم منطقه و توسعه کمی و کیفی گردشگری بهره لازم گرفت.
توجیه خرابکاری
رییس هیات مدیره قنات قصبه گناباد در توجیه خرابکاری صورت گرفته در این مکان، می‌گوید: مهمترین دلیل پر کردن مظهر فعلی قنات با خاک، با پیگیری این هیات مدیره "بروز مشکلات فنی، جلوگیری از گرفتگی و پس زدن آب در طول مسیر آن" بوده است.
محمد نبی‌پور افزود: اگر این بخش از قنات پر نشود طی چند ماه آتی مسیر آب مسدود خواهد شد که احتمال ریزش در طول مسیر قنات را در پی دارد لذا برای جلوگیری از چنین اتفاقی مظهر فعلی قنات قصبه با خاک پر شد تا مظهر جدید در مکانی بالاتر از نقطه کنونی ظرف چهار ماه آینده در طول مسیر قنات ساخته شود.
وی ادامه داد: برخی افراد محلی در طول مسیر انتقال آب قنات جهانی قصبه اقدام به برداشت آب برای مزارع کشاورزی، شنا در مظهر قنات و یا شستشوی اتومبیل و دیگر ادوات می‌کنند لذا باید برای جلوگیری از بروز مشکلات بعدی مظهر قنات باید با خاک پر می‌شد و به نقطه دیگری در طول مسیر انتقال می‌یافت.
رییس هیات مدیره قنات قصبه گناباد مدعی شد: اگر مسیر آب در این منطقه مظهر قنات قصبه مسدود نشود مشکلی مانند تخریب قنات بهاباد بر سر کشاورزی منطقه خواهد آمد.
اظهارنظر کارشناسان
مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد گفت: هیات مدیره قنات نباید بطور افرادی دست به چنین اقدامی می‌زد زیرا هر اقدامی در محدوده این اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو باید با اطلاع مسوولان ذیربط و کسب مجوز از میراث فرهنگی صورت گیرد.
رسول صنوبری افزود: مشکل ناشی از شنای برخی افراد محلی در مظهر قنات قصبه قرار بود با ساخت یک رستوران رفع شود.
وی ادامه داد: اخیرا ۴۰۰ میلیون ریال برای بهسازی مظهر قنات قصبه هزینه شده بود که با اقدام مخرب اخیر هیات امنا همه این هزینه‌ها به هدر رفت لذا افرادی که اقدام به پرکردن خودسرانه مظهر قنات با خاک کرده‌اند باید پاسخگو باشند.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد گفت: پیگیریهایی از طریق مجاری قانونی برای برخورد با عاملان این اقدام در دست انجام است.
تاکنون ۱۴۸ مورد از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده گناباد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند که ۶۰ مورد آن پیشینه چند هزار ساله دارند. در این میان قنات قصبه به عنوان تنها مورد ثبت شده از خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو از جایگاه خاصی برخوردار است.
مرکز شهرستان ۹۰ هزار نفری گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
