مادران اجاره‌ای، از مشکلات روانشناسی تا نظر فق‌ها

وقتی برای اولین‌بار باردار شدم سر از پا نمی‌شناختم و با خوشحالی به همه خبر داده و از آنها مشتلق می‌گرفتم و آنها هم از اینکه به آرزوی خود می‌رسند خوشحال بودند، طبق نظر و تجویز دکتر عمل می‌کردم و سعی داشتم مراقب جنینی باشم که هنوز نیامده مرا سرشار از شوق زندگی کرده بود و حس مادریم را زنده....اما سه ماه از بارداریم نگذشته بود که جنینم سقط شد و من و همسرم را با یک دنیا حال بد تنها گذشت که به‌ واقع حسم در آن روزها وصف شدنی نیست.

این درد و دل‌های فریبای ۳۰ ساله‌ای است که رنجور از به یاد آوردن خاطراتش، می‌گوید: بعد از گذشت مدتی زیر نظر دکترم دوباره باردار شدم و باز هم بعد از سه ماه همان اتفاق تلخ برایمان تکرار شد این بار دیگر اطرافیان علاوه بر دلداری شروع به طعنه زدن هم کرده بودند و مدام داغ دلم را تازه می‌کردند.

او با بیان اینکه بعضی حرف‌ها و اتفاقات هیچ‌وقت از ذهنم پاک نمی‌شود اشکش را پاک کرده و ادامه می‌دهد: بعد از سقط سوم دکتر آب پاکی را روی دستمان ریخت و گفت که رحمم توانایی پرورش جنین را ندارد و بارداری دیگر برایم خطرناک است همان لحظه حسرت را در چشمان همسرم دیدم و بعد ازآن افسردگی من نیز شروع شد از جمع فاصله گرفتم. در مهمانی‌ها شرکت نمی‌کردم به‌ویژه آنهایی که بچه‌های فامیل نیز بودند و به من مدام یادآوری می‌کردند که نمی‌توانم حس مادری را تجربه کنم.

فریبا ادامه می‌دهد: بعد از مدتی به پزشک‌های مختلف و مراکز ناباروری مراجعه می‌کردیم حس امید و ذوقی که در این مراکز بود و افرادی نیز که شبیه من بودند واکنون یا روزهای آخر بارداری را می‌گذراند یا درحال طی کردن مراحل درمان بودن مرا هم امیدوار کرد که دکترم برای درمان به ما پیشنهاد رحم اجاره‌ای داد و از آن پس تحقیقاتمان درخصوص آن شروع شد.

او با ذوقی پنهان در صدایش که نشان دهنده امید آن روزهاست با بیان اینکه ما زندگی متوسطی داشتیم و شروع به جمع کردن پول کردیم تا سریعتر به آرزوی خود برسیم، می‌گوید: بعد از جور شدن پول و گذراندن مراحل حقوقی، روانشناسی، بستن قرارداد و تحقیقات شرعی مراحل درمانی آغاز و شمارش معکوس ۹ ماه پر از حس خوب برای من و همسرم شروع شد.

فریبا با خوشحالی از دختر زیبایش که به تازگی دوسالگیش تمام شده تعریف می‌کند و او را انگیزه و شیرینی زندگی خود وهمسرش می‌داند و از دکترش و آن خانم که ۹ ماه دخترش را پرورش داده تشکر می‌کند.

با وجود افزایش رفاه و امکانات زندگی؛ این‌روزها کم نیستند زوج‌هایی که در حسرت لبخند کودکی هستند که از گوشت و پوست و استخوان خودشان باشد فرزندی که از نطفه آنان باشد. رحم اجاره‌ای نیز یکی از روش‌های مورد استفاده در درمان ناباروری است که ایسنا برآن شده تا ابعاد مختلف آن را بررسی کند که در ادامه به بعد روانشناسی و شرعی آن خواهیم پرداخت.

یک روانشناس بالینی دراین باره می‌گوید: رحم اجاره‌ای یکی از تکنیک‌هایی است که علم به کمک انسان آمده تا به دلایل مختلف که قادر به تولد طبیعی و پرورش جنین در رحم خود نسیتند اجازه والد شدن بدهد.

مادران موقت تلاش می‌کنند به جنین وابسته نشوند

جملیه زارعی می‌افزاید: بسیاری از زنان در مطالعاتی که انجام شده اعلام کرده‌اند که حداکثر تلاش خود را می‌کنند که به جنینی که در رحم خود دارند احساسی نداشته باشند چون می‌دانند که آن فرزند متعلق به آنها نخواهد بود هرچند که بعضی مطالعات این تلاش برای عدم برقراری ارتباط با جنین را برای سلامت جنین و مادری که رحم خود را اجاره داده نگران‌کننده می‌دانند.

وی ادامه می‌دهد: در دوران حاملگی رابطه زیستی عمیقی بین مادر و جنین برقرار می‌شود و هورمون اُکسی‌توسین در این بین نقش عمده‌ای در بروز غرایز مادری زن ایفا می‌کند به همین دلیل رابطه عاطفی عمیقی بین مادر و نوزاد شکل می‌گیرد که گاه جداسازی نوزاد از مادری که رحم خود را اجاره داده بسیار مشکل می‌شود.

احتمال ابتلا به افسردگی زایمان در صاحبان رحم اجاره‌ای

این درمانگر با تأکید بر لزوم برقراری جلسات مشاوره و روانشناسی برای مادران موقت، بیان می‌کند: گاهی زن باور دارد که نوزاد متعلق به وی است و نه زوجی که پیش از این با او قرارداد بسته بودند بنابراین احتمال ابتلا به افسردگی پس از زایمان،احساسات آسیب به خود،خشم و گناه در زنانی که رحم خود را اجاره می‌دهند بیشتر است.

زارعی تصریح می‌کند: بسیاری از زنان تحت فشار اقتصادی و نیازمندی‌های مالی اقدام به اجاره دادن رحم خود می‌کنند در حالی‌که به صورت کامل از تبعات آن آگاه نیستند بنابراین بهتر است قبل از بستن قرارداد، مشاوره روانپزشکی و یا روانشناسی با این زنان انجام شود تا وضعیت ثبات روانی آنها بررسی شده و همچنین آنها را از پیامدهای روانشناختی همراه آگاه سازند تا با علم بر این مسائل اقدام به پذیرش یا عدم پذیرش قرارداد کنند.

وی با بیان اینکه حمایت اجتماعی زنی که تصمیم به اجاره دادن رحم خود می‌گیرد را بررسی کرد و طرد یا عدم پذیرش توسط خانواده و دوستان گاهی مسائل روانشناختی را برای این زنان پیچیده‌تر نیز خواهد کرد، می‌گوید: برای زوج نابارور که از این طریق اقدام به فرزندآوری می‌کنند نیز در ظاهرممکن است صرفاً اهدای اسپرم یا تخمک باشد اما در اصل می‌تواند تبعات روانشناختی برای افراد در آِینده به دنبال داشته باشد بنابراین زوجین نابارور نیز نیاز به مشاور روانشناختی و آموزشی هستند که با آگاهی کامل اقدام به اهدای سلول کنند.

رجوع به علمای جدید برای بررسی احکام تلقیح مصنوعی

مدیر مدرسه علمیه الزهرا (س) همدان نیز در خصوص احکام شرعی تلقیح مصنوعی و رحم اجاره‌ای، می‌گوید: بحث بقای خانواده و تحکیم بنیان آن بسیار قابل توجه اسلام بوده و در آیات و روایات بسیاری به آن اشاره شده و بقای خانواده و تحکیم بنیان آن متکی به ایجاد و حفظ آرامش و آسایش برای زن و شوهراست وبرای آن راه های مختلفی وجود دارد و یکی از آنها بحث فرزندآوری است که زن و مرد دوست دارند برای افزایش محبت خانواده،حفظ تحکیم و کیان خانواده فرزند داشته باشند و حتی نبود فرزند گاهی اوقات ضربه‌های شدید روحی و جسمی به زن و شوهر وارد می‌کند که در بعضی موارد نیر جبران آن ضربه بسیارسخت است.

طاهره افشین‌زاد با بیان اینکه اسباب فرزنددار شدن به صورت طبیعی و تلقیح مصنوعی برای حفظ بنیان خانواده مورد توجه قرار گرفته است، ادامه می‌دهد: تلقیح مصنوعی یک مسئله جدید بوده و فقهای قدیم به چنین مواردی اشاره نکردهاند وبرای بررسی تلقیح مصنوعی که یک نوع آن رحم اجاره‌ای است باید به علمای جدید رجوع کنیم و درست است که فرزندآوری یکی از راه‌های تحکیم و بقای خانواده به شمار می‌رود اما باید پاک و سالم بودن نسل زن و شوهر از نظر روحی، جسمی، اخلاقی و تربیتی مورد توجه قرار گیرد چراکه مسائل اخلاقی، روحی و حتی امراض می‌تواند به صورت ارثی به فرزند منتقل شوند بنابراین توجه به امورپزشکی،فقهی و اسلامی برای سالم بودن جسم و رو ح فرزند و ایجاد نسلی پاک بسیار مهم است.

وی تلقیح مصنوعی و قبول سرپرستی کودکان بی‌سرپرست را از راه‌های فرزندآوری معرفی کرده ومی‌گوید: کودکانی هستند که بی‌سرپرست بوده و پدر و مادر خود را از دست داده‌اند و به بهزیست و مراکز دیگر سپرده شدند که زوجین می‌توانند به این مراکز مراجعه کرده و سرپرستی این کودکان را برعهده گیرند یا از طریق تلقیح مصنوعی اقدام به فرزندآوری کنند که این مورد از دهه ۸۰ مسئله شایعی شده و از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.

علمای اهل سنت تلقیح مصنوعی و خارج از رحم را جایز نمی‌دانند

افشین‌زاد در خصوص نظرات فقها درباره تلقیح مصنوعی، اضافه می‌کند: تلقیح مصنوعی به صورت‌های مختلف انجام می‌شود که اسپرم مرد و تخمک زن که برای بسته شدن نطفه گرفته شده وسپس عمل لقاح درآزمایشگاه انجام می شود و سلول اولیه تشکیل شده رشد کرده و تبدیل به جنین خواهند شد که علمای اهل سنت به طور کل تلقیح مصنوعی را قبول نداشته و این کار را جایز نمی دانند.

مدیر مدرسه علمیه الزهرا (س) همدان تصریح می کند:در بعضی موارد زن تخمک و مرد اسپرم دارند اما رحم خانم به دلایلی توانایی رشد و پرورش اولیه جنین را ندارد که برای رفع این مشکل اسپرم مرد و تخمک زن در آزمایشگاه لقاح مصنوعی شده ودر دستگاه‌هایی نگهداری می‌شود تا جنین ایجاد شده و سپس آن را در رحم همان خانم قرار می‌دهند که در این مورد فقهای شیعه هیچ اختلاف نظرو مخالفتی ندارند به شرطی که این کار مقدمات حرام نداشته باشد و درصورت اضطرار و به سختی افتادن خانواده و ایجاد مقدمات حرام گناه انجام شده اما بچه حقیقی است و فرزند حقیقتاً متعلق به آن زوج خواهد بود مانند وقتی که خانم می‌خواهد وضو بگیرد و نامحرم نباید وضو گرفتن آن را ببیند و اگر نامحرم این کار را مشاهده کند گناه انجام شده اما وضو باطل نیست.

افشین‌زاد بیان می‌کند: زوجینی که نابارورند و قصد تلقیح مصنوعی دارند شامل موارد مختلفی مانند یا زن تخمک دارد یا تخمک ندارد یا زنی که تخمک دارد، یا رحم دارد یا رحم ندارد و زنی که تخمک دارد و رحم دارد، مرد آن اسپرم دارد یا ندارد، زنی که تخمک دارد رحم ندارد و مرد آن اسپرم دارد یا ندارد، زنی که تخمک ندارد یا رحم ندارد یا مردی که اسپرم دارد یا اسپرم ندارد می‌شود که در هر کدام از آنها نظرات فرق می‌کند و غیر از صورت اولیه در بقیه موارد اختلاف شدیدی بین علما وجود دارد.

وی می‌افزاید: به طورکلی فقها به سه دسته تقسیم می‌شوند که یک عده کلا مخالف هستند که تخمک یا رحم متعلق به خانم نباشد یا اسپرم آقا نباشد و این اسپرم در رحم زن دیگری تلقیح شود و این کار را مطلقا جایز نمی‌دانند وبعضی دیگر بسته به اینکه لقاح داخلی یا خارجی باشد نظرات متفاوتی دارند یعنی اگر در آزمایشگاه این عمل لقاح انجام شده و بعد وارد رحم خانم دیگر شود اشکالی ندارد اما اگر لقاح داخلی باشد، جایز نیست وبعضی از فقها هم می‌گویند جایز است و چون در آیات و روایات به‌طور مستقیم در این‌باره اشاره نشده اصل را بر این قرار می‌دهند که مشکلی ندارد اما باید آیات و روایات تفسیر شوند که به این مورد اصل برائت گفته می‌شود و حرام نیست بنابراین اختلاف نظر شدیدی در این قسمت وجود دارد.

اکثر فقها معتقدند مرد صاحب اسپرم پدر طفل است

افشین‌زاد با بیان اینکه در خصوص نسب و محرمیت طفلی که تخمک و اسپرم آن متعلق به یک زوج بوده و در رحم زن دیگری برای رشد و نمو قرار داده می‌شود نظرات مختلفی وجود دارد، می گوید: اگر خانم صاحب رحم همسر داشته و به شرطی که همسر زن به این عمل راضی باشد که در اصطلاح فقهی به آن صاحب فراش می‌گویند و بعضی از علما بر روی اینکه آیا مرد همسر صاحب رحم اجاره‌ای که خرج زن را می‌دهد صاحب فرزند است یا نه نیز اختلاف دارند اما اکثرا معتقدند که مرد صاحب اسپرم پدر طفل است.

وی خاطرنشان می‌کند: درباره تعیین مادر طفل نیز فقها به سه دسته تقسیم می‌شوند به‌طوری‌که عده‌ای می‌گویند صاحب تخمک مادر است بعضی معتقدند که صاحب رحم مادر طفل محسوب می‌شود و تعدادی نیز بر این نظرند که هم صاحب تخمک هم صاحب رحم مادر هستند.

لزوم خواندن صیغه محرمیت درصورت مجرد یا مطلقه بودن زن صاحب رحم اجاره‌ای

مدیر مدرسه علمیه الزهرا (س) همدان می‌گوید: روش مرسوم رحم اجاره‌ای این است که خانم تخمک و مرد اسپرم دارند اما زن درگیر مشکلات رحمی است بنابراین تخمک زن و اسپرم مرد گرفته ولقاح آزمایشگاهی انجام می شود وجنین را برای رشد درون رحم زن دیگر قرار می دهند که یا زنی که مادر موقت بوده زن دوم مرد است که از نظر فقهی و شرعی مشکلی ندارد یا اینکه خانم فرد بیگانه است و نسبتی با زن و مرد ندارد و اگر صاحب رحم اجاره‌ای مجرد باشد یا خانم مطلقه بوده یا همسر خود را از دست داده باشد اکثر علمای شیعه معتقد به این هستند که باید صیغه محرمیت به‌صورت دائم یا موقت بین زن صاحب رحم و مرد صاحب اسپرم خوانده شود چراکه این زن در مدت بارداری نیاز به توجه و رسیدگی دارد.

افشین‌زاد با بیان اینکه امروزه شیوه رایج این است که تخمک زن و اسپرم مرد گرفته شده و وارد رحم خانم می‌شود که زوجین آن خانم را نه می‌بینند نه می‌شناسند که این امر اشتباه بوده چرا که جنین ۹ ماه قرار است از گوشت و پوست آن خانم رشد و نمو پیدا کند و باید نسل سالم باشد بنابراین لازم است درباره مادرموقت نیز تحقیقاتی انجام شود، می‌افزاید: اگر زن صاحب رحم اجاره‌ای متأهل باشد بعضی از فقها معتقدند که انجام این کارجایز نیست، تعدادی از آنها بنا را بر احتیاط گذاشتند و بعضی از علما بر این نظرند که منع شرعی ندارد به شرطی که شوهر خانم بر انجام این کار رضایت داشته باشد.

بررسی علما و فقهای معروف شیعه درباره رحم اجاره‌ای

وی با بیان اینکه در موضوع رحم اجاره‌ای اختلاف نظر زیادی بین علمای شیعه وجود دارد و اگر خانم صاحب رحم مجرد،مطلقه یا همسر خود را از دست داده بهتر است برای جلوگیری از مشکلات روحی، عاطفی، لمس و توجه حرام صیغه محرمیت خوانده شود، تصریح می‌کند: از نظر امام خمینی (ره) عمل مذکور فی نفسه اشکال ندارد اما واجب است از مقدمات حرام مانند لمس و نظر جلوگیری شود و کودکی که از این طریق متولد خواهد شد متعلق به زن و شوهری است که صاحب نطفه و تخمک هستند .

مدیر مدرسه علمیه الزهرا (س) همدان بیان می‌کند: از مقام معظم رهبری سوأل شده که اگربعضی از بیماران زن به دلیل اشکال در ساختار رحم قادر به نگهداری جنین در رحم خود نباشد آیا این امکان وجود دارد که جنین را به رحم زن دیگری وارد کنند که درآنجا پرورش یابد وپس از به دنیا آمدن به والدین اصلی خود بازگردانده شود که در جواب می‌گویند تلقیح زن از طریق نطفه مرد اجنبی فی نفسه اشکال ندارد ولی باید از مقدمات حرام اجتناب شود و کودکی که از این طریق به دنیا می‌آید متعلق به شوهر آن زن نیست ونسب آن به صاحب نطفه می‌رسد.

افشین‌زاد با بیان اینکه طبق نظر آِیت الله بهجت این کار مانع شرعی ندارد اگر منجر به حرام شرعی نشود، ادامه می‌دهد: آیت الله مکارم شیرازی تنها راه برای استفاده از نطفه مرد بیگانه را این می‌دانند که مرد به‌طورموقت همسر خود را طلاق دهد و آن زن پس از عده به عقد موقت مرد موردنظر دربیاید و نطفه آن مرد را برداشته و در زمان عقد با تخمک زن تلقیح کند و پس از بخشش باقیمانده مدت عقد موقت مجدد به عقد شوهر سابق درآمده و نطفه ترکیب شده را در رحم او بکارند و فرزندی که متولد می‌شود بر آن مرد و زن محرم است اما فقط از زن و صاحب اسپرم ارث می‌برد.

وی درباره نظر آیت الله صافی گلپایگانی درباره رحم اجاره‌ای، می‌گوید: در مورد زنی که رحم او استعداد پرورش انسان را ندارد فتوا به جواز ترکیب نطفه شوهر او با نطفه او و قرار دادن آن در رحم زن دیگر به شرط اینکه متوقف بر ارتکاب فعل حرام یا مستلزم آن نباشد وجه واضح و قوی دارد و اگر استعداد مذکور را دارا باشد چون این عمل با مصالح و نظامات تکوینی و تشریعی که مورد عنایت شارع مقدس است معارض و موجب تفویت و تضییع آنهاست احوط ترک این عمل است.

افشین‌زاد با بیان اینکه اگر زوج ناباروری می‌خواهند ازطریق رحم اجاره‌ای اقدام به فرزندآوری کنند باید قبل از انجام آن به صورت دقیق نظر مرجع تقلید خود را در زمینه‌های مختلفی که در بالا مطرح شد جویا شوند، خاطرنشان می‌کند: فقهای شیعه در خصوص تلقیح مصنوعی و رحم اجاره‌ای بحث ضرورت را مطرح کرده و برآن تأکید دارند و اگر شرایط اضطرار و حفظ بنیان و بقای خانواده نباشد این کار جایز نیست به عنوان مثال خانم نمی‌تواند به دلیل حفظ تناسب اندام،داشتن بدنی شاداب و دوری از سختی‌های دوران بارداری از رحم اجاره‌ای استفاده کند.