دو تبعید در یک روز
امروز ۱۳ مهرماه پنجاه و ششمین سالروز تغییر تبعیدگاه سیدروح الله موسوی خمینی از ترکیه به عراق در سال ۱۳۴۴ و چهل و سومین سالروز انتقال تبعیدگاه ایشان از نجف به پاریس در سال ۱۳۵۷ است.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران که ۱۳ آبان ۱۳۴۳ با پرواز ساواک، تهران را به مقصد آنکارا ترک کرد و ۱۱ ماه در شهر بورسای ترکیه تحت شدیدترین پروتکلهای امنیتی – حفاظتی تبعید شد با فشار رژیم پهلوی بر سالهای دوریش از وطن اضافه شد. ایشان به همراه همسر، دو پسر، عروسها و نوههایشان در چنین روزی در سال ۱۳۴۴ با پروازی دیگر ترکیه را به مقصد نجف اشرف ترک کردند.
ایشان پس از ۱۳ سال تبعید به نجف، در چنین روزی در سال ۱۳۵۷، بغداد را به مقصد پاریس ترک کرد اما این بار سیدمصطفی را برای همیشه در نجف اشرف جا گذاشت. پسر بزرگشان در تاریخ اول آبان ۱۳۵۶ به مرگ مشکوک به شهادت رسید و بنیانگذار انقلاب اسلامی به همراه همسر، یک پسر، دو عروس و نوههایشان تا ۱۲ بهمن همان سال در نوفل لوشاتوی فرانسه در تبعید نگه داشته شدند.
تبعید به نجف
رهبر نهضت اسلامی در تاریخ ۱۳ مهر ۱۳۴۴ با برنامه ریزی های رژیم پهلوی، آنکارا را به مقصد نجف اشرف ترک کرد. این اقدام رژیم پهلوی با هدف منزوی کردن بیش از پیش امام خمینی از فقهای عظیم الشان شیعه انجام شد اما برخلاف پیش بینی ها و تصورات سران رژیم، ایشان از همان بدو ورود به نجف اشرف با استقبال بسیاری از علما، روحانیون، طلاب و ایرانیان مقیم عراق روبرو شدند.
ماموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور در نجف که از تداوم مبارزات سیدروح الله خمینی در نجف واهمه داشتند، تصمیم گرفت تمام کلاسهای درس و بحش و نوارهای سخنرانی ایشان در نجف را سخت تر از قبل تحت کنترل درآورد به همین دلیل در تاریخ ۱۷ مهر ۱۳۴۴ طرحی در این رابطه تهیه کرد.
هدف ساواک از این کار تشدید کنترل ها و زیر نظر گرفتن بیش از پیش امام امت، ممانعت از چاپ و توزیع اعلامیه، رساله و کتاب های فقهی ایشان، شایعه سازی و تبلیغات علیه امام، جلوگیری از اعلام مرجعیت ایشان، پیشگیری از رسیدن وجوهات شرعی به امام و ایجاد تفرقه و اختلاف میان امام و علمای طراز اول عراق و نجف بود.
سازمان اطلاعات و امنیت کشور برای عینیت بخشیدن به امیال رژیم، طرح های گوناگونی را طراحی و به اجرا درآورد. از جمله جذب افراد مورد اعتماد امام و جاسوسی از ایشان با هدف اطلاع از کلیه فعالیتها و اقدامات ایشان و اطرافیانشان که البته موفق به پیاده کردن این نیت نشد.
رفتارهای هوشمندانه امام خمینی و رعایت اصول امنیتی از سوی ایشان، اطرافیان و بیت ایشان، نقش زیادی در خنثی کردن توطئه های زنجیره وار ساواک داشت. شدت این اقدامات به حدی بود که به تایید یکی از اطرافیان امام، «اعلامیه ای از سوی ایشان صادر و در ایران چاپ و توزیع می شد اما علاوه بر ماموران، خبرچینهای ساواک در نجف هم از آن بی اطلاع می ماندند و خبر صدور آن ماهها بعد آن هم از سازمان اطلاعات و امنیت مرکز می شنیدند.»
از دیگر اقدامات ساواک جلوگیری از مسافرت علما، روحانیون و طلاب طرفدار امام خمینی به عراق برای ملاقات ایشان بود. رییس وقت ساواک به نمایندگی های این سازمان در عراق دستور داده بود کلیه رفت و آمدهای منزل امام در نجف تحت کنترل باشد و ماموارن مشخصات افراد و اتومبیلهای تردد کرده به محدوده سکونت امام در نجف را به ایران مخابره کنند همچنین زائران ایرانی که به ملاقات ایشان می رفتند را شناسایی و معرفی کنند.
توافق الجزایر
پس از امضای توافقنامه ۱۹۷۵ الجزایر بین صدام حسین و محمدرضا شاه و کاهش اختلافات مرز آبی ایران وعراق در رودخانه اروندرود در اواخر سال ۱۳۵۳، سازمانهای امنیتی دو کشور در سالهای بعد جلسات مشترکی را برگزار کردند که بخشی از این جلسات برای محدود کردن فعالیتهای امام خمینی بود. نتیجه دیدار مقامات امنیتی دو کشور تذکرات مقامات عراقی به امام و تنگتر کردن حلقه محاصره بیت ایشان شد که البته با مخالفت رهبر فقید کشورمان روبرو شد.
بخشی از همکاری های اطلاعاتی ایران وعراق در دوران ریاست ارتشبد نعمت الله نصیری، سومین رییس سازمان اطلاعات و امنیت کشور و بخش دیگر در دوره ریاست جدید ساواک انجام شد. این همکاری ها و تشدید محدودیتهای حکومت عراق علیه امام، موجب شد رهبر فقید انقلاب اسلامی تصمیم خود برای ترک عراق و مهاجرت به فرانسه را قطعی کند.
با وجود تمام محدودیت های نصیری برای رهبر فقید انقلاب اسلامی در دوران تبعید، ایشان از همان آغاز حضور در ترکیه و سپس عراق، اعتراضات خود را آشکارا بر ضد حکومت ادامه داد. اما در سخنرانی ها، اعلامیه ها و موضع گیری های سیاسی خود در دوران تبعید، مخالفت های صریحی با حکومت و اقدامات ساواک داشتند. از جمله در نامه سرگشاده ای که در ۲۶ فروردین ۱۳۴۶ خطاب به امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت کشور نوشتند به تشریح خیانتهای شاه و دولت پرداختند و انتقادات تندی را متوجه ساواک و اقدامات غیر انسانی ماموران این سازمان کردند.
ایشان از نقش سازمان اطلاعات و امنیت در ایجاد فضای سیاسی و اجتماعی ناسالم و غیر قابل تحمل در کشور سخن گفتند و با اشاره به فرار دهها نفر از متخصصان کشورمان و مهاجرت به کشورهای خارجی، عملکرد نادرست ساواک را عمده دلیل گسترش روزافزون این مسئله عنوان کردند.
امام خمینی در سخنرانی ها و اعلامیه های خود به اعمال شکنجه از سوی ساواک و تضییع بدیهی ترین حقوق سیاسی، اجتماعی، فردی و خصوصی مردم ایران اشاره می کردند و از جنایاتی که توسط این سازمان به مردم روا شده بود سخن گفتند.
با آغاز همراهی مردم کشورمان با امام و بر ضد رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۶، انتقادات امام از عملکرد ساواک افزایش یافت و در اکثر سخنرانی ها، مصاحبه ها و اعلامیه های خود از این سازمان انتقاد کردند. رژیم شاه پس از ناامیدی از سکوت امام، دست به فعالیتهای سیاسی علیه ایشان برای محدود کردن بیش از پیش امام زد و زمینه اخراج ایشان از عراق را به وجود آورد.
به دنبال این تصمیم اول مهر ۱۳۵۷ بیت امام در نجف اشرف به وسیله نیروهای نظامی و امنیتی رژیم بعث محاصره شد و رفت و آمد بیت ایشان کنترل و محدود شد. انعکاس این خبر با خشم گسترده مردم سلمان ایران و عراق و دیگر کشورهای جهان شد.
رییس سازمان امنیت عراق در دیدار با امام خمینی گفته بود که شرط تداوم اقامت ایشان در عراق، دست کشیدن ایشان از مبارزه و دخالت نکردن امام در سیاست است و در مقابل امام نیز با قاطعیت پاسخ داده بودند که به خاطر مسؤولیتی که در مقابل امت اسلام دارد حاضر به سکوت کردن و مصالحه با رژیم بعث نیست.
مهاجرت به پاریس
ایشان که به هیچ وجه حاضر به ترک مبارزه نبودند، ابتدا تصمیم به مهاجرت از عراق به سمت سوریه گرفتند اما به علت تیرگی روابط بین عراق و سوریه تصمیم گرفتند از طریق خاک کویت عازم سوریه شوند. ایشان ۱۲ مهر ۱۳۵۷ شهر نجف را به مقصد مرز کویت و عراق ترک کردند. با وجودی که اجازه ورود امام به کویت با صدور ویزا برای ایشان صادر شده بود اما دولت کویت در همکاری با رژیم پهلوی از ورود امام به کویت جلوگیری کرد. با ممانعت مقامات کویتی از ورود امام به خاک کویت، ایشان به شهر بصره رفتند و شب را در آنجا سپری کردند و پس از مشورت تصمیم گرفتند فردای آن روز به پاریس هجرت کنند.
۱۳ مهر ۱۳۵۷ روز تاریخی دیگری در هجرت امام از نجف به پاریس بود.
ایشان در پیامشان که ۱۴ مهر ۱۳۵۷ خطاب به ملت ایران نوشتند، دلایل این سفر را اینگونه تشریح کردند: «اکنون که من به ناچار باید ترک جوار امیرالمومنین علیه‌السلام را نمایم و در کشورهای اسلامی دست خود را برای خدمت به شما ملت محروم که مورد هجوم همه جانبه اجانب و وابستگان به آنان هستید، باز نمی‌بینم و از ورود به کویت با داشتن اجازه، ممانعت نموده‌اند، به سوی فرانسه پرواز می‌کنم. پیش من مکان معینی مطرح نیست؛ عمل به تکلیف الهی مطرح است. مصالح عالیه اسلام و مسلمین مطرح است. ما و شما، امروز که نهضت اسلامی به مرتبه حساسی رسیده است، مسؤول هستیم. اسلام از ما انتظار دارد.»
امام و همراهانشان همان روز از نجف به بغداد رفتند و ۱۵ مهر به پاریس انتقال یافتند.
رهبر فقید انقلاب اسلامی دو روز بعد در منزل یکی از ایرانیان در نوفل لوشاتو سکونت کردند. مأمورین کاخ الیزه نظر رییس جمهور فرانسه مبنی بر اجتناب از هرگونه فعالیت سیاسی را به امام ابلاغ کردند. ایشان نیز در واکنش تندی گفتند: «... این گونه محدودیت ها خلاف ادعای دموکراسی است و اگر او ناگزیر شود تا از این فرودگاه به آن فرودگاه و از این کشور به آن کشور برود باز دست از هدف هایش نخواهد کشید.»
ژیسکاردستن، رییس جمهور وقت فرانسه در خاطرات خویش نوشته است که دستور اخراج امام از فرانسه را صادر کرد ولی در آخرین لحظات نمایندگان سیاسی رژیم پهلوی، خطر واکنش تند و غیرقابل مردم ایران را به وی گوشزد کردند و در مورد عواقب آن در ایران و اروپا به او هشدار دادند.
امام خمینی، اعضای خانواده و بیت ایشان چهار ماه و یک هفته را در حاشیه شهر پاریس در نوفل لوشاتو سکونت کردند طی این مدت نوفل لوشاتو به یکی از روستاهای مهم جهان تبدیل شد. امام در این مدت مصاحبه های متعدد و دیدارهای مختلفی را با رسانه ها و اندیشمندان و ایرانیان مقیم فرانسه و حتی شهروندان فرانسوی و غیرفرانسوی ساکن یا مهاجر به نوفل لوشاتو داشتند.
ایشان در مصاحبه ها و سخنرانی هایشان ابعاد و جزییات حکومت سیاسی مدنظرشان را برای جهانیان بازگو کردند.
منابع:
صحیفه امام، جلد ۲، ص ۱۲۳ تا ۱۲۷
صحیفه امام، جلد ۳، ص ۴۸۱ تا ۴۸۲
