سایه ترسناکی که قربانی می‌گیرد
معضل آلودگی هوا آنقدر بزرگ و پرمخاطره است که همیشه و به ویژه در آغاز فصول سرد، کانون اخبار و گزارشات در کشور شود، خاصه اگر شهرهای مبتلا به این پدیده، پرجمعیت و صنعتی باشند. تهران، کرج، اصفهان، اراک، مشهد، اهواز، تبریز و چند کلانشهر دیگر از جمله سابقه داران معضل آلودگی هوا و عبور از وضعیت سالم هستند که حتی در برخی موارد هوای آنها به وضعیت هشدار و خطرناک هم رسیده است.
ناصر امانی عضو شورای شهر تهران دیروز ۲ آذر در تذکر پیش از دستور خود در جلسه علنی این شورا با اشاره به وضعیت آلودگی هوا در پایتخت گفت: مسئله آلودگی هوا در تهران با جلسه و تشکیل ستاد حل نمی شود و جالب است بدانید آلودگی هوای تهران عمدتا ناشی از ترافیک و تحرک وسایل نقلیه است چراکه ۴۰ میلیون موتورسیکلت آلاینده و ۱۰۰ هزار کامیون در تهران تردد می کنند.
البته پیش از آغاز همین جلسه نیز مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، گفته بود که هنوز مدارس و دانشگاه ها به طور کامل باز نشده اند، قطعا اگر باز شوند حداقل ۲۰ درصد به ترافیک خودرویی اضافه خواهد شد.
مالک شریعتی نیاسر، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز در نخستین روز آذرماه تاکید کرد که واحدهای صنعتی اطراف تهران، خودروها و موتورسیکلت های غیر استاندارد و سوخت هایی که به صورت ناقص می سوزند، در تشدید آلودگی هوا به ویژه در شهر تهران موثر هستند.
معضل آلودگی تنها مختص به تهران نیست؛ شهنام اشتری، رئیس حفاظت محیط زیست تبریز دوشنبه شب، یکم آذرماه در گفت و گوی خبری صداوسیما با اشاره به تشدید روند آلودگی شهر طی روزهای اخیر، گفت: بازگشت سوخت گاز به نیروگاه تبریز، به تنهایی نمی تواند هوای آلوده شهر را سالم کند و در این راستا نیازمند همراهی مردم هستیم و طرح ترافیکی زوج و فرد نیز همچنان در تبریز ادامه دارد.
آسیه آقایی، کارشناس پیش بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان وضعیت هوای بسیار ناسالم را برای روزهای چهارشنبه و پنجشنبه این هفته پیش بینی کرد و گفت: شاخص‌های کیفیت هوا در این دو روز به ۲۰۰ و بسیار ناسالم می‌رسد، مگر اینکه تمهیداتی برای کاهش تولید آلاینده‌ها پیش بینی شود تا شاخص کیفیت هوا در همان اعداد ناسالم برای عموم باقی بماند.
صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا نیز گفت: از ۳ آذرماه تا اواسط هفته آینده در غالب شهرهای صنعتی و پرجمعیت افزایش غلظت آلاینده های جوی و کاهش کیفیت هوا پیش‌بینی می‌شود.
هرچند عمده علل آلودگی هوا برای همگان مشخص و معلوم است اما نظرات مسئولان گاهی در این رابطه متفاوت و جالب به نظر می رسد. فرزاد مخلص الائمه، استاندار استان مرکزی، ۲۵ آبانماه ۱۴۰۰ در جلسه کارگروه کاهش آلودگی هوا و گرد و غبار، گفت: ریشه اصلی مشکلات زیست محیطی تعارض منافع است، زمانی که بین منافع سازمان ها و شرکت ها و اشخاص و منافع مردم تعارض بروز کند، محیط زیست دچار آسیب می شود.
یا اینجا که مهدی چمران، عضو همیشگی شورای شهر تهران و رییس شورای ششم، پیش از آغاز بیست و ششمین جلسه علنی شورا می گوید که در خصوص ترافیک و آلودگی هوا متاسفانه چیز جدیدی نداریم که به مردم بگوییم. او همه تقصیرها را به گردن دولت های پیشین انداخته و ادامه می دهد: نتیجه کم کاری یا کار نکردن، نخریدن واگن برای مترو، نگرفتن اتوبوس و یا در حقیقت ندادن اتوبوس توسط دولت‌های دو دوره گذشته آن چیزی است که امروز مشاهده می کنیم.
اما رشد جمعیت در کلانشهرها و به دنبال آن افزایش مصرف، همیشه علت اصلی و گزینه روی میز بیانات مسئولان بوده است. چندی پیش داریوش گل علیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود که سرانه مصرف انرژی ما سه برابر دنیاست و ۹۷ درصد این انرژی نیز از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود.
همچنین محمدرضا جولایی، مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز در ارتباط تصویری با برنامه گفتگوی ویژه خبری سه شنبه شب شبکه دو سیما تاکید کرد: نسبت به پارسال در همین زمان، حدود ۵۰ میلیون متر مکعب در روز، افزایش مصرف در بخش خانگی را تجربه کردیم که معادل تولید دو فاز پارس جنوبی است. جولایی گفت: از حدود ۸۰۰ میلیون متر مکعب گازی که در ۲۴ ساعت گذشته به شبکه سراسری تزریق شد، حدود ۵۲۰ میلیون متر مکعب در بخش خانگی مصرف شده و بقیه مربوط به نیروگاه ها و صنایع است.
البته مشکل آلودگی هوا به همین جا ختم نمی شود، اخباری تکان دهنده می گوید که حال و هوای این مهمان هوایی، سال گذشته قربانی هم گرفته است. دکتر عباس شاهسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت اول آذرماه تصریح کرد: سال گذشته در تهران به طور میانگین تعداد ۳۷۵۱ مرگ منتسب به مواجهه با ذرات معلق رخ داده است و همه اهالی شهر تهران هم تحت تاثیر آلودگی هوا بوده‌اند. شاهسونی اضافه کرد که بر اساس برآوردهای جهانی یک خانواده ۴ نفره در طی یک سال ۷۲ کلیوگرم ذرات معلق طی فعالیت‌های مختلفی که دارند تولید می‌کنند.
پیشتر اما علت آلودگی هوا را از یک جامعه شناس فرهنگی پرسیده بودیم. علیرضا شریفی یزدی یکی از دلایل عدم کاهش مصرف سوخت های فسیلی در ایران را سبک زندگی ایرانیان دانست و نحوه استفاده از وسایل گرمایشی توسط مردم در فصول سرد را مورد نقد قرار داد و گفت: مصرف گاز به علت ارزانی و فراوانی، از آبان شروع شده و تا پایان فصل سرد در اردیبهشت ماه بطور مداوم ادامه دارد.
استاد دانشگاه پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی، با ابراز گلایه از عدم سرمایه‌گذاری دولتمردان بر روی وسایل نقلیه عمومی طی سه دهه اخیر خاطرنشان کرد: به جای این هدف گذاری، عمدتا کارخانه ها سرمایه خود را بر روی تولید خودروهای سواری هزینه کردند، طبیعتا با این رویکرد، میزان بسیار زیادی از انرژی فسیلی به هدر رفته و مردم به جای استفاده از وسایل نقلیه عمومی، عادت می کنند حتی برای کارهای جزئی از خودروی شخصی خویش استفاده کنند.
وی، نکته حائز اهمیت دیگر را از بعد روانشناسی و پیرامون مبحث تفاخر تبیین کرد و افزود: خودرو در کشور ما صرفا یک ابزار نیست، بلکه سرمایه به حساب می آید، ولی در کشورهای دیگر چنین نیست و یک وسیله مصرفی قلمداد می شود که بعد از مدتی استفاده از ارزش و قیمت آن کاسته می شود، در حالی که در ایران علیرغم استفاده، ارزش آن نیز افزایش می یابد؛ اما تفاخر آنجاست که در ایران هر که خودروی بهتر داشته تفاخر اجتماعی بالاتری دارد و بالطبع گرایش استفاده از خودرو به عنوان یکی از مهمترین منابع مصرف سوخت فسیلی در ایران روز به روز در حال افزایش است.
این محقق، پژوهشگر و جامعه شناس فرهنگی با انتقاد از عملکرد نهادهای متولی گفت: در کلان شهر تهران یک موتورسیکلت بنزینی چهار برابر یک خودرو، هوا را آلوده می کند؛ ما هنوز نتوانستیم حتی موتورسیکلت ها را برقی کنیم تا هم آلایندگی صوتی و هم آلایندگی ناشی از سوخت های فسیلی کاهش پیدا کند.
اما علل و منشاء آلودگی هوا را اینبار از یک فوق دکتری محیط زیست و استاد دانشگاه جویا شدیم. عضو هیئت علمی دانشگاه نوشیروانی بابل معتقد است: اساسا عمده منشا آلودگی هوا در شهرها، سوختن سوخت های فسیلی است که نیروگاه ها، فعالیت های صنعتی و صنایع و برای تردد خودروها از آن استفاده می شود؛ البته در زمستان ۲ فاکتور دیگر به آن اضافه می شود، نخست سوخت گرمایش منازل با گاز طبیعی و یا نفت و دیگری پدیده وارونگی است چراکه در زمستان در شهرهایی نظیر تهران هوا دچار سکون شده و فضای محدودِ غیرمتحرک به تدریج آلوده و آلوده تر می شود.
عزیر عابسی عمده دلیل آلودگی در شهرها را به ترافیک خودروها، مصرف بالای سوخت در صنایع و گرمایش خانگی نسبت داد و افزود: متاسفانه به دلیل اینکه اقلیم برخی از این شهرها فاقد تلاطم کافی است، موجب وقوع پدیده وارونگی دما شده و سرعت آلایندگی افزایش پیدا می کند که در نهایت به ماندگاری آلودگی هوا منجر می شود.
عابسی در دسترس ترین راهکار حاضر را کاهش تردد خودروها در چنین شهرهایی دانست و تاکید کرد: اگر بناست ترددی هم باشد باید مربوط به وسایل نقلیه عمومی بوده که عمدتا برقی باشند و سوخت دیزلی نسوزانند. سوال اینجاست که چقدر خودروی برقی در شهر تهران وجود دارد یا اساسا چه تعداد خودروی با کیفیت وجود دارد؟
وی بر لزوم به کارگیری و استفاده از وسایل نقلیه دارای سوخت باکیفیت و با راندمان مصرف بهینه تاکید کرد و گفت: آیا یک خودروی تولید داخل با راندمان مصرف ۱۲ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر در کنار خودروی مدرنی که با چها لیتر در ۱۰۰ کیلومتر حرکت می کند یا یک خودروی برقی قابل مقایسه است. استفاده از مترو یا وسایل نقلیه عمومی با کیفیت و یا خودروهای برقی موجب می شود که نخست ترددهای غیرضرور کاهش یابد و دیگر اینکه اندک ترددها نیز آلاینده نباشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه نوشیروانی بابل با اشاره به اینکه کشور ما دچار فرسودگی شده است تصریح کرد: به ویژه در هشت سال اخیر با توجه به وجود تحریم ها و گرانی لوازم این موضوع چشمگیرتر و بدتر شده است، از وسایل الکترونیکی مثل لپ تاپ و تلفن همراه گرفته تا قطعه هواپیما، قطعات خودرو، لوازم نیروگاهی و غیره بسیار فرسوده تر از سال های قبل هستند چراکه به دلیل گرانی و تحریم توان واردات به کشور وجود ندارد و این موضوع علت فرسودگی است.
عابسی اضافه کرد: مطابق گزارشات و اخبار در یکی دو سال اخیر به ویژه، با توجه به قیمت گزاف وسایل نقلیه، خودروی فرسوده ای از دور خارج نمی شود، حتی وسایل نقلیه قدیمی و پرمصرف و مستهلک نیز به کار گرفته می شوند و همه این موارد باعث آلایندگی می شوند.
با توجه به آنچه در گزارش آمده به نظر می رسد همه آحاد و اقشار جامعه به موضوع آلودگی هوا اشراف دارند و حتی بهتر است بگوییم که همه مسئولان نیز دلایل و راهکارهای این موضوع را می شناسند اما سوال نهایی و بزرگ اینجاست که چرا علیرغم آگاهی عموم نسبت این موضوع، راه حل ها اجرایی و عملیاتی نمی شوند؟ آیا مسئولان منتظرند مقصری بیگانه را برای آلودگی هوا معرفی کنند یا اینکه شاید چون فرزندان مسئولان در این هوا تنفس نمی کنند برایشان آلودگی چندان اهمیت ندارد.
