اشتغال‌زایی یک میلیون تومانی؟/ هر کاری که کار نیست آقای وزیر!
نرخ بیکاری از نسبت جمعیت بیکار به جمعیت فعال اقتصادی (جویای شغل) به دست می‌آید نه از نسبت بیکاران به کل جمعیت کشور. نرخ بیکاری در تابستان امسال ۹.۶ درصد به برآورد شده است، این نرخ در بهار ۸.۸ درصد به ثبت رسیده بوده است. بر این اساس جمعیت بیکار کشور در تابستان ۱۴۰۰ حدود ۲ میلیون و ۴۹۶ هزار نفر است که نسبت به بهار بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر افزایش یافته است. همچنین در پاییز سال جاری، در پاییز امسال ۸.۹ درصد از جمعیت فعال (شاغل و بیکار)، بیکار بوده‌اند.
آمار و ارقام منتشر شده در ارتباط با نرخ بیکاری نشان می‌دهد، جمعیت کثیری سالانه به لشکر بیکاران اضافه می‌شوند. در این شرایط، یکی از مهمترین نگرانی‌های اقتصاددانان و جامعه‌شناسان برای دهه پیش رو، تعداد بالای بیکاران و افراد جویای کار است. به طور قطع، ایجاد اشتغال در کاهش نرخ بیکاری در کوتاه مدت و میان‌مدت تاثیر خواهد گذاشت اما واضح و روشن است که ایجاد شغل نیاز به منابع مادی اولیه دارد.
جت‌الله عبدالملکی (وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی) یکی از نظرات قدیمی خود مبنی بر ایجاد اشتغال با مبلغ یک میلیون تومان را باردیگر تکرار کرد. وزیر کار، سیزدهم دی ماه در حاشیه بازدید از از نمایشگاه مشاغل مهارت محور کم سرمایه که در مرکز تربیت مربی سازمان فنی حرفه‌ای البرز برگزار شد، درباره ایجاد اشغال گفت: سه سال پیش مطرح کردیم که با یک میلیون تومان هم می‌شود شغل ایجاد کرد و اکنون با وجود گذشت چند سال و گرانی مواد اولیه، معتقدیم هنوز هم می‌توان با یک میلیون تومان شغل ایجاد کرد.
وزیر، بیست و دوم فروردین ماه سال جاری نیز یک بار دیگر به ایجاد اشغال یک میلیون تومانی اشاره کرد. عبدالملکی در صفحه توییتر خود نوشت: با یک میلیون تومان هم می‌شود کار تولیدی کرد. حتما می‌پرسید چگونه؟! حق دارید! آموزش نداده‌ایم!
اگرچه عبدالملکی بر این باور است که ایجاد اشتغال در ایران هزینه چندانی ندارد اما کارشناسان اقتصادی معتقدند، اشتغال‌زایی نه تنها ارزان نیست بلکه خیلی گران هم هست. به گفته کارشناسان حوزه اقتصاد، هزینه ایجاد شغل در ایران بالا است و بعضا با صرف هزینه‌های سنگین نیز نمی‌توان بیش از چند شغل ایجاد کرد، همچنین عنوان می‌شود اشتغال‌زایی پیچیده‌تر و نسبت به چند سال گذشته گران‌تر شده است.
ادعای دولت‌ها برای اشتغال‌زایی
در حالیکه وزیر کار مبلغ یک میلیون تومان را برای ایجاد اشتغال کار تولیدی مناسب می‌داند اما مسئولان دولت دهم ادعایی دیگر داشتند. آن‌ها بر این باور بودند، با مبلغ ۲۰ میلیون تومان در بخش تعاون می‌توان اشتغال‌زایی کرد. هشت سال از پایان دولت دهم می‌گذرد، در این سال‌ها نه تنها هزینه‌ها افزایش یافته بلکه ایجاد شغال تولیدی به آورده نقدی بیشتری احتیاج دارد.
هزینه ایجاد شغل چقدر است؟
به نظر می‌رسد، وزیر کار تنها معیار مرکز آمار ایران یعنی هرکس یک ساعت در هفته کار کند، شاغل محسوب می‌شود را مدنظر قرار داده است. به نظر نمی‌رسد مشاغلی که با یک میلیون تومان ایجاد می‌شود پایدار باشند و توانایی پاسخگویی آتیه یک کارگر را داشته باشد.
کارشناسان اقتصادی معتقدند، اشتغال‌زایی باید در مسیر توسعه باشد تا زمینه درآمد پایدار و ارزش افزوده برای کشور را فراهم کند. مبلغ ۱۵۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان به عنوان آورده مورد نیاز اولیه برای ایجاد اشتغال در سال ۹۹ تخمین زده شد که اگر آن را صحیح بدانیم بازهم باتوجه به افزایش نرخ ارز و تغییر روابط اقتصادی، این مبلغ به طور قطع افزایش یافته است.
ایجاد کار تولیدی با یک میلیون تومان غیرممکن است
علیرضا حیدری (کارشناس روابط کار) در ارتباط با اشتغال‌زایی با مبلغ یک میلیون تومان گفت: در حال حاضر، بسیاری از مشاغل نیازی به آورده اولیه ندارند. برخی، توانایی‌هایشان را بر بستر اینترنت ارائه می‌دهند؛ پرزنت کردن توانایی‌های فردی به این نحو به سرمایه‌گذاری اولیه نیازی ندارد. در چنین شرایطی، شاید به مبلغ یک میلیون تومان به عنوان آورده اولیه هیچ نیازی نباشد. برخی از کارها هستند که نمی‌توان به آن برچسب اشتغال چسباند ولی درآمد بالایی دارند. برخی افراد به واسطه تعداد دنبال‌کنندگان (فالوور) خود، کالاها یا خدماتی در قبال دریافت پول تبلیغ می‌کنند. اشخاصی که به این کارها روی می‌آورند، تابع هیچ زمان و مکانی نیستند. آن‌ها می‌توانند در ۲۴ ساعت شبانه‌روز به فعالیت خود ادامه دهند.
همواره این پرسش «آیا تمام مشاغل برای شروع نیاز به سرمایه دارند؟» از سوی متقاضیان مطرح می‌شود؛ این کارشناس معتقد است، تمامی مشاغل نیاز به آورده مالی اولیه ندارند. هستند گروهی از مشاغل که نیاز به سرمایه به معنای واقعی ندارد.
با این حال؛ عضو هیات مدیره کانون بازنشستگان تهران معتقد است، هنگامی که در ارتباط با اشتغال از تولید کالا سخن به میان می‌آید، شرایط تغییر می‌کند. به گفته وی؛ گاه کالا در حوزه خدمات تعریف می‌شود یعنی شخص به وسیله مهارت خود، توانایی‌هایش را به معرض نمایش می‌گذارد. چنین شخصی می‌تواند در بازار فعالیت داشته باشد و نیازی به سرمایه‌گذاری ندارد. اما اشتغال‌زایی در حوزه تولید متفاوت است؛ تولید کالا به عوامل تولید وابسته است که شامل کارگاه، ماشین‌آلات و نیروی انسانی می‌شود. تامین این مولفه‌ها نیازمند سرمایه است و به افراد کارآفرین هزینه تحمیل می‌کند. کمیت کارگاه، نوع ماشین‌آلات و نیروی انسانی نیز با توجه به نوع و حجم کالای تولیدی تغییر می‌کند و تمامی این مولفه‌های در سرانه ایجاد یک شغل تاثیرگذار هستند.
در این صورت شاید گفته وزیر کار که با یک میلیون تومان می‌توان فرصت شغلی ایجاد کرد، پربیراه نباشد اما باید به این موضوع توجه کرد که چنین شغلی تا چه میزانی کارایی و اثربخشی دارد. حیدری معتقد است؛ عموم جامعه باور دارند که یک کار زمانی به عنوان شغل درنظر گرفته می‌شود که یک کالا تولید کند. ایجاد شغلی که در آن یک کالا تولید می‌شود با یک میلیون تومان غیرممکن است. تولید یک کالا منوط به جمع‌آوری مجموعه‌ای از عوامل مختلف است که نیاز به حجم قابل توجهی سرمایه دارد. تا آنجا که تولید کالا حتی در مقیاس کوچک حتی به صورت انفرادی هم نیاز به سرمایه قابل‌توجهی دارد.
اشتغال پایدار اهمیت دارد
از سویی عنوان می‌شود وقتی می‌توان گفت شغلی ایجاد شده و فردی در آن مشغول به فعالیت است، که بر بستر اقتصاد رسمی باشد. همچنین دارای پایداری و امنیت باشد. از سوی دیگر، درآمد آن شغل، هزینه‌های زندگی را پاسخ دهد و هر لحظه بیم از دست رفتن درآمد یا خود شغل نرود. اما واقعیت این است که این روزها، اشتغال‌زایی دشوارتر و پیچیده‌تر شده، بلکه خواسته‌ها و علایق افراد برای وارد شدن به کارها نیز پیچیده و سخت شده است؛ به بیان دیگر بسیاری از افراد به دنبال شغلی با صفت خوب، درآمد مناسب و دارای خصوصیت پیشرفت در آینده هستند.
این کارشناس روابط کار تصریح کرد: پایداری اشتغال، نکته مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. هنگامی که سخن از شغل پایدار به میان می‌آید، شرایطی مدنظر قرار می‌گیرد که درآمد حاصل از آن فرصت شغلی بتواند نیازهای فعلی و آینده یک نیروی کار را تامین کند. منظور از تامین نیازهای آینده این است، نیروی کار بتواند به واسطه اشتغال خود پس‌انداز داشته باشد تا از پس تامین نیازهای خود در دوران بازنشستگی برآید.
این کارشناس کار باور دارد، اگر یک فرصت شغلی پاسخگوی نیازهای کنونی و آتی نیروی کار نباشد، پایدار قلمداد نمی‌شود. مشاغلی که در حوزه تولید به سرانه یک میلیون تومانی نیاز دارند، پایدار نخواهند بود. چنین مشاغلی با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه ایجاد می‌شوند و به سرعت هم از بین می‌روند. لذا در ایجاد اشتغال باید به مولفه‌های متفاوتی توجه کنیم، به طور مثال باید به این موضوع توجه کنیم که نگاه بلندمدت اقتصاد به شغل چیست و چه مواردی در روابط اقتصادی تعریف خواهد شد؟
حیدری توضیح داد: موضوعی به نام اشتغال پیشرو در علم اقتصاد مطرح شده است. این مشاغل در ایران در حوزه صنعت ساختمان و نفت و گاز تعریف می‌شوند. هنگامی که این صنایع رو به جلو حرکت کنند، تمامی بخش‌های دیگر را به حرکت وامی‌دارند. اشتغال پسین و پیشین باید پیش از تولید محصولات صنایع نفت و ساختمان ایجاد شوند. اما در شرایط موجود این صنایع به دلیل تحریم و کاهش تقاضا در رکود به سرمی‌برند. درنتیجه تمامی مشاغلی که متاثر از این دو صنعت هستند، تحت تاثیر قرار می‌گیرند. اما این مشاغل و شاغلان آن‌ها تعداد قابل توجهی دارند. در این بخش قطعا مشاغلی که با یک میلیون تومان ایجاد می‌شوند نیز تحت تاثیر این صنایع قرار خواهند گرفت. ایجاد اشتغال وابسته به حرکت رو به جلوی صنایع نفت و گاز و ساختمان است.
اشتغال باید مبتنی بر اقتصاد رسمی باشد
این کارشناس ادامه داد: ایجاد شغل تولیدی با مبلغ یک میلیون تومان تنها روی کاغذ میسر است؛ در دنیای واقعی چنین چیزی میسر نیست. از منظر اقتصادی، دستفروشان شاغل به حساب می‌آیند. شاید سرمایه مورد نیاز آن‌ها کمتر از یک میلیون تومان باشد زیرا تمام آورده مالی خود را در قالب کالا در دست دارند و این افراد از محل تفاوت خرید و فروش کالاهای خود سود به جیب می‌‍زنند. اگرچه آن‌ها درآمد کسب می‌کنند اما باید این پرسش را مطرح کرد، آیا اشتغال آن‌ها پایدار است؟
حیدری باور دارد، این افراد نمی‌توانند آتیه خود را تامین کنند. به گفته وی، تنها هنگامی که از مشاغل غیررسمی سخن به میان می‌آید این افراد تحت پوشش قرار می‌گیرند.
این کارشناس روابط کار معتقد است؛ برخی تصور می‌کنند که تمامی مشاغل را می‌توانند با سرانه یک میلیون تومانی ایجاد کنند که بسیار خوشبینانه است چراکه تهیه مبلغ یک میلیون تومان در این روزها حتی بدون کمک‌های دولتی بسیار ساده است. اما در شرایطی که تامین معیشت ماهانه خانواده‌ها به چند میلیون تومان رسیده، اشتغال‌زایی با مبلغ یک میلیون تومان یک طنز است.
آیا ایرانی‌ها «بلد نیستند کار ایجاد کنند»؟
بانک جهانی سال ۲۰۱۸ در گزارشی درباره اشتغال‌زایی نوشت: میان «مشاغل موجود» و «مشاغل جدید» باید تفاوت قائل شد. این احتمال وجود دارد که یک متقاضی کار برای حضور در یک فرصت شغلی درخواست دهد اما در فرآیند دوم یک نیروی انسانی دست به آفرینش و موقعیت شغلی جدید می‌زند. منظور عبدالملکی ایجاد یک فرصت شغلی جدید با مبلغی ناچیز است. وزیر کار در بخشی از توییت خود به ضعف آموزش اشاره می‌کند، این حس به مخاطب القاء می‌شود که ایجاد اشتغال ممکن است اما ایرانی‌ها با ایجاد اشتغال آگاه نیستند.
حیدری در اینباره تصریح کرد: اشتغال بر اساس نیاز به وجود می‌آید. به طور مثالا آرایشگری به واسطه نیاز جامعه و درآمد بالا ایجاد شده است. بنابراین عرضه و تقاضا به همراه درآمد از عواملی هستند که موجب افزایش یک موقعیت شغلی می‌شوند. به طور قطع، افرادی که می‌خواهند وارد بازار شوند باید سطحی از مهارت و دانش کافی را کسب کنند. لذا رفتار سیاستگذاران حوزه آموزش باید بر اساس نیاز بازار باشد یعنی مراکز آموزش فنی حرفه‌ای ایجاد شوند یا به موسسات خصوصی اجازه دهند تا در حوزه آموزش مهارت وارد شوند.
این کارشناس روابط کار معتقد است؛ دولت برای آموزش مهارت باید یارانه پرداخت کند. اصل باید افزایش مهارت باشد که به کارایی، بهرهوری، اشتغال‌زایی و در نهایت به تولید و تولیدناخالص ملی بینجامد. اما این موضوع به دست فراموشی سپرده شده، و همچنان شخصی که خواهان گذراندن دوره آموزشی در بخش خصوصی است باید هزینه هنگفتی پرداخت کند.
حیدری اظهار داشت: معتقدم که دولت اگر خواهان اثرگذاری در این عرصه است باید برای این بخش سوبسید درنظر بگیرد. دولت برای برخی از بخش‌ها بدون هیچ هدفی یارانه پرداخت می‌کند اما نسبت به آموزش مهارت غافل است.
