خشک شدن اروندرود تا ۲۰۴۰ با پروژه آناتولی

عبدالمجید نادری، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: تا پیش از آغاز هولوسن، انسان، موجودی شکارگر- گردآور بود و با شروع هولوسن که با پایداری نسبی اقلیمی همراه بود، زندگی یکجانشینی، کشاورزی و دامپروری، ایجاد حکومت‌های اولیه و در نهایت ایجاد تمدن‌ها به تدریج شکل گرفت، ولی آیا رابطه‌ای میان تغییر اقلیم و تغییر سبک زندگی بشر وجود دارد؟

وی اضافه کرد: ما به غیر از دوران هولوسن، در دوران دیگر تغییر آب و هوایی داشتیم، به گونه ای که در طی ۱۰ هزار سال اخیر دمای متوسط زمین کمتر از یک درجه سانتی‌گراد تغییرات را تجربه کرده است و همین تغییرات به نسبت اندک اقلیمی نیز با حوادث اجتماعی-اقتصادی و یا سیاسی عمده ای همراه بوده است و مطالعات انجام شده نشان می دهد تا ۱۰۰ سال آینده نوسانات آب و هوایی و تغییر اقلیم به اندازه‌ای افزایش خواهد داشت که دما تا ۴ درجه سانتی گراد افزایش می یابد.

نادری با اشاره به مطالعات انجام شده در زمینه عامل بروز تنش‌های آبی در منطقه خلیج فارس، ادامه داد: این منطقه از تامین کنندگان اصلی سوخت فسیلی در جهان است و این عامل یکی از عوامل تغییر اقلیم به شمار می رود، ضمن آنکه این منطقه پرشتابترین رشدهای اقتصادی در ۵۰ سال اخیر را تجربه کرده و این در حالی است که این منطقه نسبت به تغییرات اقلیم حساس است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی، حوضه آبریز خلیج فارس را منطقه ای دانست که از عرض های جغرافیایی ۱۳ درجه در یمن آغاز شده و تا حدود ۴۰ درجه در ترکیه گسترده شده است و اظهار کرد: بخش عمده آب ورودی به آن از طریق حوضه بین النهرین (عراق، سوریه و ترکیه) تامین می شود و همچنین آب های زیر زمینی فراسرزمینی در شبه جزیره عربستان نیز از جمله ورودی های خلیج فارس است که مقادیر آن خیلی مشخص نیست.

وی خاطر نشان کرد: بر اساس گزارش سال ۲۰۲۰ توسط مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل (CSIS)، طی ۲۰ سال آینده منطقه خاورمیانه، بیشترین مشکل را در زمینه دسترسی به آب خواهد داشت و این امر موجب فشارهای سیاسی در منطقه خواهد شد و در این میان، "اروند رود" مستعد بیشترین تغییرات خواهد بود.

وی به بیان وضعیت روند تغییر اقلیم در منطقه اشاره کرد و توضیح داد: بررسی افزایش تراز آب خلیج فارس در فاصله سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۹ نشان می دهد که به طور متوسط نزدیک به ۴ میلی متر در سال افزایش تراز آب داشته است که نسبت به میانگین افزایش ۲.۵ میلی متر تراز آب در دنیا، بالاتر است؛ ولی دما در منطقه خیلج فارس در ۱۰۰ سال اخیر نزدیک به ۱.۷ درجه سانتی گراد افزایش داشته است، ضمن آنکه در این منطقه کاهش رواناب‌ها در فاصله سال‌های ۱۹۷۱ تا ۲۰۲۰ به ویژه در ایران رخ داده است.

نادری ادامه داد: از سوی دیگر به دلیل خشکسالی و روند کاهش بارندگی ها، روند طوفان‌های گرد و غبار افزایش دارد که نمونه آن مناطق "عراق" و "خوزستان" است.

به گفته این محقق، تحلیل اقلیمی بارش در منطقه خاورمیانه بر اساس داده‌های تاریخی از سال ۱۹۷۱میلادی و پیش بینی بارش تا پایان قرن ۲۱ (تا سال ۲۱۰۰) بر اساس مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهد، در آینده این منطقه خشکتر هم خواهد شد؛ ضمن آنکه این مطالعات نشان می‌دهد که از سال ۱۹۷۱ در این منطقه بارش هایی که از سمت منطقه اطلس شمالی و مدیترانه به سمت خاورمیانه وارد می شود، کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود که در سرشاخه‌های دجله و فرات بارش تا ۱۲۵ میلی متر (۲۵ درصد) در طی دهه‌های آینده کاهش خواهد داشت.

وی با تاکید بر اینکه ۷۱ درصد آبی که در اروند رود از حوضه دجله و فرات جاری است، از کشور ترکیه تامین می شود، خاطر نشان کرد: ترکیه با در اختیار گرفتن کنترل آب دجله و فرات عملا به دنبال دیکته سیاست های خود بر عراق و سوریه است؛ چرا که پروژه "آناتولی جنوبی" (GAP) که توسط ترکیه دنبال می شود، شامل احداث ۲۲ سد در مسیر رودهای فرات و دجله در خاک ترکیه و در نزدیکی مرزهای عراق و سوریه است که در آن ۱۹ نیروگاه آبی در نظر گرفته شده است. بر اساس مستندات منتشر شده، ۱.۷ میلیون هکتار از زمین‌های ترکیه با این سدها آبیاری و برای حدود ۴ میلیون نفر شغل ایجاد می‌شود و میزان برق تولیدی در ترکیه تا ۲۰۹ درصد افزایش خواهد یافت.

وی با اشاره به اثرات این پروژه بر اروند رود، گفت: با ساخت هر سد در ترکیه شاهد کاهش آبدهی در دجله و فرات هستیم و در کنار آن، کاهش بارش نیز وجود دارد و از سوی دیگر با افزایش جمعیت در کشور عراق، میزان مصرف آب نیز افزایش داشته است و بیلان مصرف و تقاضای آب در این کشور به سمت منفی شدن می رود و نتیجه این اقدام بر اساس مدل سازی های ارائه شده تا پیش از سال ۲۰۴۰، اروند رود خشک می شود و اگر این پیش بینی قبول نشود، حداقل قابلیت کشتیراتی خود را از دست خواهد داد.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی، یادآور شد: کشور عراق با دارا بودن حدود ۵۰ کیلومتر ساحل با خلیج فارس، یک کشور محصور در خشکی است، چون تنها راه دسترسی آن به خلیج فارس از طریق اروند رود صورت می گیرد و این امر موجب خواهد شد که اختلافات مرزی میان ایران، کویت و عراق افزایش یابد، همچنان که جنگ ۸ ساله عراق علیه ایران با همین هدف توسعه سواحل و دسترسی به خلیج فارس بوده است.

این محقق، اضافه کرد: علاوه بر آن کشورهای بحرین، عمان و قطر و عربستان و امارات وابسته به آبهای زیر زمینی هستند و میزان درخواست آنها به شدت در حال افزایش است و متناسب با میزان آب در دسترس آنها نیست و همین امر موجب شده که وابستگی آنها به شیرین سازهای آب دریا و بازیافت آب ها افزایش یابد و به دلیل برداشت آب های زیر زمینی، فشار زیادی از سوی کشورهای کویت با برداشت ۲۰۷۵درصد، عربستان با برداشت ۹۳۶درصد و بحرین با برداشت ۲۰۶ درصد از منابع آب مشترک فشار عظیمی به این منابع وارد می کنند.

نادی با بیان اینکه به همین دلیل این کشورها بر توسعه آب شیرین سازی آب دریا متمرکز شدند، خاطر نشان کرد: بیش از ۶۰ درصد از شیرین سازهای آب دریا در منطقه خلیج فارس قرار دارد و ۶۵ درصد از مصرف سوخت فسیلی در کشور عربستان برای شیرین سازی آب دریا مورد مصرف قرار می گیرد و مصارف آن بیشتر برای صنعت و آبیاری و شهری مصرف می شود و تنها ۲۵ درصد از آب های شیرین شده برای مصرف شرب استفاده می شود، ضمن آنکه هزینه های سنگینی را در پی دارد، به گونه ای که هزینه شیرین سازی آب دریا فقط در امارات متحده عربی و عربستان بیش از ۶ میلیارد دلار در سال است.

وی افزود: این روند موجب شده که سالیانه ۳ میلیارد متر مکعب شورابه حاصل از آب شیرین کن‌ها تا سال ۲۰۰۹ به خلیج فارس وارد شود و ورود فاضلاب صنعتی حاصل از صنایع نفت و پتروشیمی به خلیج فارس را باید به آن اضافه کرد که عدد آن نامعلوم است.

نادری، ورود فاضلاب شهری به خلیج فارس در حدود ۵ میلیارد متر مکعب، کاهش ورودی آب رودها و آب‌های زیرزمینی به خلیج فارس در اثر افزایش مصرف و کاهش نزولات جوی و افزایش دمای سطحی آب تا بیش از ۲ درجه سانتی گراد از سال ۱۹۵۰ تاکنون را از دیگر چالش‌های تغییرات اقلیم در خلیج فارس نام برد و یادآور شد: افزایش شوری در مناطق بسته و کم عمق خلیج فارس، عدم تغییر شوری در آب‎های آزاد خلیج فارس، افزایش سرعت چرخش آب و تغییر رژیم رسوبگذاری و افزایش تراز آب خلیج فارس با نرخ حدود ۴ میلیمتر بر سال از دیگر اثرات تنش های آبی در منطقه خلیج فارس محسوب می شود.

به گفته وی افزایش طوفان‌های ناگهانی در خلیج فارس به ویژه در فصل پاییز، افزایش شکوفایی جلبکی و جلبکهای سمی در خلیج فارس، افزایش گونه‌های مهاجم و از میان رفتن زیستگاه‌های بومی نظیر جنگل‌های حرا و آبسنگهای مرجانی را باید به چالش های دیگر ناشی از تنش آبی به منطقه اضافه کرد.