عکس| میل اخنگان، مبهم اما باشکوه و تاریخی
مهدی سیدی‌فرخد به شرح و تاریخچه‌ای از میل اخنگان خراسان پرداخت و اظهار کرد: نام میل اخنگان از ۲ بخش میل و اخنگان تشکیل شده و از آنجایی که این میل یا برج مقبره در روستای اخنگان قرار گرفته است، به آن اخنگان می‌گویند. اخنگان تلفظ فارسی این بناست که اعراب به آن اخنجان نیز می‌گفتند.
وی ادامه داد: میل‌ها که برج یا برج مقبره نیز نامیده می‌شد، بناهایی است که ارتفاعش زیاد است و در مسیر شاه‌راه‌های قدیم ساخته می‌شد تا مسافر بتواند از دور مسیرش را تشخیص دهد. سازندگان این میل‌ها همیشه بر این نکته واقف بودند که این بناها یک جنبه راهنماگری دارد اما این امکان نیز وجود داشت که از آن برای اهداف و کاربردهای دیگر نیز استفاده کنند. به عنوان مثال با دفن فردی در این بنا نام برج مقبره نیز بر آن نهاده شده است.
این خراسان‌شناس خاطرنشان کرد: اتفاقا در میل اخنگان فردی نیز دفن شده و سنگ قبر آن نیز کاملا مشهود است. بنا بر مشاهدات موجود بقایای استخوان آن شخص به طور کامل این موضوع را تایید می‌کند؛ بنابراین ما می‌توانیم نام برج مقبره را هم بر میل اخنگان بگذاریم.
سیدی بیان کرد: روستای اخنگان در ولایت قدیم توس قرار گرفته است. توس ولایتی در حوزه آبریز کشف‌رود بوده که در آن زمان مشهد نیز جزئی از همین ولایت بوده است. میل اخنگان بین شمال شرق شهر تابران توس یعنی محل دفن فردوسی و پاژ محل تولد فردوسی قرار دارد. فاصله بین آرامگاه تا روستای پاژ ۱۸ کیلومتر است که میل اخنگان دقیقا در نیمه راه این ۲ یعنی در فاصله ۹ کیلومتری از آرامگاه قراردارد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: به سبب همین ارزش بود که قبل از انقلاب تصمیمی بر ساخت یک جاده گرفته شد که از توس شروع و به پاژ ختم می‌شد تا بیانگر آن باشد که فردوسی چه مسیری را در آن زمان در رفت‌وآمد بوده است. قاعدتا این جاده می‌توانست یک مسیر کاملا توریستی باشد که ساخت آن منتفی شد.
سیدی گفت: وجود چنین بنایی در میانه راه زادگاه فردوسی و مدفن فردوسی می‌تواند جاذبه‌ای مهم باشد و توجه‌ها را به خود جلب کند اما اطلاعاتی در مورد ماهیت میل اخنگان و اینکه چه کسی در چه زمانی این بنا را احداث کرده، وجود ندارد.
میل اخنگان حدود ۷۰۰ سال قدمت دارد
وی ادامه داد: اصولا تمام بناها کتیبه‌ای برای خود دارند اما از آنجا که در میل اخنگان هیچ کتیبه و نوشته‌ای باقی نمانده، اطلاعاتی در خصوص زمان ساخت و معمار آن نیز وجود ندارد. جالب اینجاست که در منابع و متون تاریخی و ادبی هیچ صحبتی از این میل نشده و اطلاعات موثقی از آن در دست نیست اما طی بررسی‌های انجام شده بر اساس شواهد و ظواهر موجود این بنا بین قرن هفتم تا نهم ساخته شده و قدمتی ۷۰۰ ساله دارد.
این استاد دانشگاه در خصوص دلایل موجود برای قدمت ۷۰۰ ساله میل اخنگان گفت: دلایلی برای ذکر ساخت این بنا در قرن‌های مذکور وجود دارد، این بنا نمی‌تواند قبل از قرن هفتم و حمله مغول‌ها به ایران ساخته شده باشد چرا که با حمله مغول‌ها به ایران توس با خاک یکسان شد و اگر این بنا قبل از قرن هفت بود، باید اشاراتی به آن می‌شد؛ پس باید بعد از این تاریخ ساخته شده باشد.
سیدی ادامه داد: همچنین بعید است که این بنا پس از قرن ۹ ساخته شده باشد چرا که پس از حمله مغول‌ها در قرن هفت توس به مدت ۲۰۰ سال مورد بازسازی قرار گرفت و تا حدودی توانست به آبادی قبلی خود بازگردد. البته در اوایل قرن ۹ پس از چندین سال بازسازی شهر توسط میران‌شاه تیموری مورد حمله قرار گرفت و شهر خالی از سکنه شد؛ به همین دلیل بعید است که از این تاریخ به بعد فردی در این شهر ویران چنین بنای باشکوهی ساخته باشد. در نتیجه بر اساس دلایل مطرح شده می‌توان گفت که ساخت این بنا مربوط به قرن‌های هفت و هشت یا اوایل ۹ است.
مقبره داخل میل اخنگان محل دفن یک زن است
وی گفت: آندره گدار، باستان‌شناس فرانسوی، برای کشف گوشه‌ای از تاریخ این بنا بسیار تلاش کرده است. حین بررسی‌های تاریخی نیز با توجه به تزئینات که رنگ‌وبویی زنانه دارد، گدار مقبره داخل بنا را محل دفن یک زن می‌داند. گدار تزئینات فیروزه‌ای داخلی بنا را دلیل برای این گمان مطرح کرده است.
این استاد دانشگاه افزود: البته مردم محلی منطقه در گذشته نیز معتقد بودند که مقبره ملی اخنگان متعلق به دختری هندی است که برای زیارت امام‌رضا(ع) آمده بوده است. البته افسانه‌های دیگری نیز وجود دارد که معتقد است این مقبره متعلق به گوهرتاج، خواهر گوهرشاد، بوده است.
سیدی تصریح کرد: متاسفانه اداره میراث فرهنگی با توجه به افسانه‌ها و اطلاعات نادرست حدود ۴۰ سال پیش با نصب تابلویی مقبره میل اخنگان را به گوهرتاج منصوب دانسته است. البته این اقدامات چندین بار و نه تنها برای میل اخنگان تکرار شده است.
وی بیان کرد: برای مثال می‌توان به بند گلستان که در مسیر طرقبه قرار دارد، اشاره کرد. روایتی است که در گذشته یکی از کنیزهای گوهرشاد به نام گلستان خانم مبادرت به ساخت بنا کرده اما این موضوع کاملا نادرست است. بند گلستان بعدها توسط قاتل گوهرشاد ساخته شد و نسبت آن به گلستان خانم اشتباه است.
این خراسان‌شناس گفت: مسجد پریزاد در حرم مطهر رضوی نیز از آن دست بناهایی است که ساخت آن را به یکی دیگر از کنیزان گوهرشاد به نام «پریزاد» نسبت داده‌اند، در حالی که باز هم این موضوع کاملا نادرست است. همچنین ساخت رباطی با نام «مایی» در مسیر مشهد به سرخس به گفته برخی به مایی خواهر گوهرشاد نسبت داده شده است، در حالی که ساخت این بنا به قبل‌تر از آن زمان باز می‌گردد.
وی تصریح کرد: پل خاتون در ۶۰ کیلومتری جنوب سرخس از آن دست بناهایی است که ساخت آن را به یکی از نوادگان گوهرشاد به نام خاتون که خواهر گوهرشاد بود نسبت می‌دهند. این نظریه‌ها همگی بی‌پایه و اساس است و شاید به دلیل بی‌اطلاعی نیز نظریه آندره گدار را پذیرفته‌اند و میل اخنگان را به خواهر گوهرشاد نسبت داده‌اند.
متولی درستی برای مسائل ملی و تاریخی در کشور وجود ندارد
این خراسان‌شناس خاطرنشان کرد: متاسفانه در کشور ما آنطور که باید به ارزش بناهای تاریخی و گردشگری توجه نمی‌شود. میل اخنگان می‌تواند برای افرادی که از توس، آرامگاه فردوسی و پاژ زادگاه فردوسی دیدن می‌کنند نقطه جذابی باشد. میل اخنگان همچنین با توجه به منابع تاریخی محل یک جنگ قدیمی بوده است. می‌توان گفت که فردوسی در این محل با جنگ‌آوری‌ها و رشادت‌های سلطان محمود غزنوی آشنا شده است.
سیدی ادامه داد: با توجه به روایات تاریخی میل اخنگان می‌تواند یادگار خوبی از واقعه‌های جنگی باشد که فردوسی در شاهنامه از آن‌ها یاد کرده است. موارد مطرح شده ظرفیت بالای این منطقه را برای رشد گردشگری می‌رساند، اما چه کنیم که این کشور متولی خوبی برای مسائل ملی و تاریخی خود ندارد.
یک موزه جنگ می‌توانست روایتگر خوبی از تاریخ توس و میل اخنگان باشد
وی گفت: چه خوب بود که در این منطقه یک موزه جنگ بنا می‌شد و با درست کردن سواره نظام‌ها و پیاده نظام‌های آن دوران، صحنه‌های جنگ به ویژه جنگ محمود غزنوی تداعی می‌شد تا بازدیدکنندگان و دانشجویان که تا این حد وصف جنگ را در داستان‌ها و تاریخ ما شنیده‌اند به درک درستی از تاریخ برسند.
این خراسان‌شناس اضافه کرد: در نهایت می‌توان گفت این میل پس از دوران مغول‌ها ساخته شده چرا که این قوم قبل از گرویدن به اسلام مردگان خود را می‌سوزاندند اما پس از آشنایی به اسلام تصمیم بر ساخت مقابری برای مردگان خود گرفتند که در ساختشان از چادرهای محلی‌شان الهام گرفته بودند.
سیدی ادامه داد: امروز بناهایی چون میل اخنگان، میل رادکان و میل علی‌آباد کاشمر در سطح استان خراسان همگی به یک سبک خاص ساخته شده و یادآور دوران مغول هستند.
