تخریب بافت تاریخی شیراز به بهانه گسترش شاهچراغ
غلامحسین معماریان ـ استادتمام رشته معماری در دانشگاه علم و صنعت ایران و دکتری معماری از دانشگاه منچستر انگلستان ـ بهمن ماه سال گذشته، وقتی طرح «گسترش شاهچراغ(ع)» یک بار دیگر به جریان افتاد، در نامه‌ای به استاندار فارس، توقف این طرح را درخواست کرد، اما با گذشت حدود پنج ماه از آن مطالبه که قرار بر بازبینی و ارائه نظرات کارشناسی در این فاصله بود، نه تنها آن طرح متوقف نشده که خبرهایی از خرید برخی پلاک‌های ثبت در شرق شاهچراغ به گوش می‌رسد.
در نامه این استاد دانشگاه به محمدهادی ایمانیه ـ استاندار فارس ـ با اشاره به مطالبه پیشین برای «جلوگیری از تخریب بافت تاریخی شیراز در طرح گسترش فیزیکی شرق حرم شاه چراغ (ع)»، از وقایعی پرده برداشته شده که جزئیات آن، مستند به گواه شاهدان، این‌گونه تشریح شده است: «پس از سفر استانی ریاست محترم جمهور و تاکید بر به جریان افتادن طرح گسترش شاه چراغ (ع)، گروه زیادی از جمله اساتید دانشگاه‌ها، متخصصان و دوستداران تاریخ معماری ایران در نامه هایی به رییس جمهور و دیگر مسؤولان، نگرانی و مخالفت خود را با طرح یاد شده اعلام کردند.
موج مخالفت‌ها با این فاجعه تاریخی، مسؤولان را مجبور به عدم اجرای سریع طرح کرد. در این روند، مهندس ضرغامی ـ وزیر میراث فرهنگی و گردشگری ـ در مصاحبه خود اعلام کردند که کمیته‌ای از کارشناسان مجرب در حال بررسی و مطالعه طرح توسعه حرم شاه چراغ (ع) هستند (۱۴۰۰/۱۰/۱۳ ایسنا). سپس آقای دکتر مصیب امیری ـ رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی ـ اعلام کردند که طرح در حال طی کردن این مراحل است:
- خرداد ۱۴۰۰ وزارت راه و شهرسازی طرح را به مشاور واگذار کرده است.
- وزارت میراث نیز در حال اعلام نظرات خود است.
- پس از ارائه طرح توسط مشاور باید مراحل تایید استانی را اخذ کند.
- سپس مراحل تایید در وزارت راه و شهرسازی را طی کند (مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی را اخذ کند) (ایسنا ۱۴۰۰/۱۱/۲۸).
- و به نظر ایشان مراحل نهایی طرح انجام نشده است (تا تاریخ مصاحبه ۱۴۰۰/۱۱/۲۸).
در آخرین اعلام نظر مسؤولان مرتبط با طرح، دکتر جمشیدی ـ مدیر کل دفتر فنی استانداری ـ در تاریخ ۱۴۰۱/۳/۱۰ اعلام کردند که طرح ۵۷ هکتاری تقریباً در آستانه تصویب قرار دارد. ( ۱۴۰۱/۳/۱۰ خبرگزاری فارس)
چنانچه مشاهده می‌شود تاکنون هیچ مسؤولی درباره اتمام طرح و تصویب آن در استان] فارس [و وزارت راه و شهرسازی اعلام نظر نکرده و این نشان دهنده یک فرایند معقول اداری است که دوستداران حفظ بافت تاریخی شیراز را به ارائه طرحی در حال انجام فرایند قانونی امیدوار می‌کند. ولی اتفاقی مهم تمامی بیانات مسؤولان یاد شده را زیر سوال می‌برد.»
معماریان در ادامه این نامه، تجربه یکی از مالکان را در این‌باره روایت می‌کند: «در اوایل خرداد ۱۴۰۱ افرادی به درِ خانه برخی مالکان خانه‌های بافت تاریخی شرق شاهچراغ مراجعه کرده و از آنها دعوت می‌کنند تا به دفتری که برای دریافت مدارک تملیک خانه در یکی از ساختمان‌های شاهچراغ تعیین شده، مراجعه کنند. مالک به این دفتر مراجعه کرده و در این ساختمان به مالک فرمی با سربرگ اداره راه و شهرسازی داده می‌شود. در این فرم از پیش آماده شده، از مالک خواسته می‌شود مراجعه خود به اداره کل راه و شهرسازی را اعلام کند و مدارک مورد نیاز برای "تملک ملک" توسط اداره راه و شهرسازی را تحویل دهد. در ادامه دو کارشناس منتخب نیز به مالک معرفی شده و امضا و اثر انگشت از مالک گرفته می‌شود. مالک از کارشناسان مستقر سوال می‌کند که اگر فرم امضا را امضا نکند چه می‌شود؟ پاسخ داده می‌شود اداره راه و شهرسازی در حال خرید تعداد زیادی از این املاک است و اگر این کار انجام نشود مبلغ کارشناسی ملک به حساب دادگستری واریز و خانه به تملک اداره درخواهد آمد.
پس از مراجعه دوم، نامه‌ای با امضای یکی از مسؤولان اداره راه و شهرسازی خطاب به ریاست کانون کارشناسان رسمی دادگستری در اختیار مالک قرار داده می‌شود. این مسؤول از کانون کارشناسان خواسته است تا وضعیت ثبتی و ارزیابی واحد مسکونی مالک مشخص شود. در نامه، این مسؤول اعلام می‌کند که اداره راه و شهرسازی در نظر دارد "نسبت به تملک واحدهای مسکونی با پلاک ثبتی ... در شرق شاهچراغ (ع) اقدام کند" و خواسته شده ظرف مدت پنج روز نسبت به اعلام قیمت اقدام کنند. اسامی کارشناسان منتخب نیز در این نامه قید شده است.»
این استاد معماری سپس این پرسش را مطرح می‌کند «در جایی که هنوز طرحی مصوب نشده، اقدام به خرید املاک شرق شاهچراغ (ع) چه معنایی دارد؟» و در ادامه خطاب به استاندار فارس نوشته است: «نداشتن طرح مصوب به معنای دهها چیز است، اینکه از شرایط وضع موجود بافت برداشت نهایی وجود نداشته و درباره ارزش تاریخی و معماری پلاک‌های موجود، کیفیت ساختمانی و نوع تملک و کاربری آنها اطلاعی نداریم. گذرها و شریان‌ها را دقیقا نمی‌شناسیم و آسیب‌های این بخش را نمی‌دانیم. همچنین از طرح و نظر مشاور و کارشناسان در خصوص حفظ و احیای پلاک‌ها و شریان‌ها و میزان و نحوه دخالت در بافت اطلاعی در دست نیست. پس از طی این مراحل و تصویب استانی و وزارتی است که طرح برای اجرا ابلاغ می‌شود.
با این همه سوال بدون پاسخ! چرا اداره راه و شهرسازی شیراز اقدامات خود را برای "خرید پلاک‌های ثبتی مشخص" آغاز کرده است!؟ دو دلیل برای این اقدام می‌توان مطرح کرد: نخست، تملک این واحدها توسط اداره راه و شهرسازی می‌تواند دست کارفرمایان دولتی را برای دخالت در بافت بازتر کند؛ زیرا مالک کارفرمای طرح بوده و اختیار ملک خود را دارد و اگر ملک هم تخریب شود شاکی نخواهد بود. این اقدام در شرایط اقتصادی کنونی صحیح نیست؛ زیرا اولویت خرید باید برای خرید مسکن برای افراد فاقد مسکن باشد، نه خرید املاک از مردم و تخریب آن. اگر نگران شرایط زیستن مردم این بخش از شهر هستند می‌توانند به مالکان وام‌هایی برای مرمت و استحکام‌بخشی بنا بدهند.
دومین دلیل می‌تواند این باشد که طرحی مصوب وجود دارد و بر اساس این طرح اقدام به تملک می‌کنند و این منطقی‌تر از دلیل پیش به نظر می‌رسد؛ زیرا هر خریدی از طرف یک سازمان دولتی باید بر اساس طرحی توجیهی انجام شود و ردیف بودجه داشته باشد. مگر می‌شود یک سازمان دولتی بدون دلیل "اقدام به خرید ملک‌هایی با پلاک ثبتی مشخص در محدوده مورد بحث کند!؟ " در این شرایط سخت اقتصادی که بسیاری از مردم محتاج نان شب هستند، این خریدها ضرورتی ندارد. اقدام به خرید پلاک‌های ثبتی مشخص در بافت تاریخی به معنای وجود طرحی است که محدوده دقیق تخریب در بافت تاریخی را حتی در حد پلاک ثبتی کاملاً مشخص کرده است. چنین اقدامی در طرح‌های پیشین نیز صورت گرفت و تمام خانه‌های در طرح، تخریب و به احداث خیابان منجر شد.
موضوع مهم‌تر از این خریدها، امکان وجود طرح مصوب پنهانی تخریب بافت تاریخی است. طرحی که بر اساس آن، این خریدها صورت می‌گیرد و به این معنا است که موضوع طرح توسعه حرم دارای دو وجه است: یک وجه نمایشی که در گفتارها و مصاحبه‌های مسؤولان دیده می‌شود و یک وجهِ پنهانی، که طرحی مصوب در حال اجرا است. وجه نمایشی طرح تبعات بسیار فاجعه‌باری دارد. بی‌اعتمادی به اظهارات مسؤولان مرتبط با این طرح یکی از آنها است. اگر آنها اعلام می‌کنند طرحی در دست اقدام دارند که هنوز تمام نشده و تصویب و نهایی نشده است پس خرید املاک پیش از مصوب شدن طرح به چه معنا است؟ با این رفتار شائبه ایجاد می‌شود که شاید این اظهار نظرها راهی برای انحراف افکار عمومی است.
وجه پنهانی طرح به معنای این است که طرحی که قرار است در کمیسیون ماده ۵ در آینده مصوب شود از پیش تهیه شده و در حال اجرا است و طرحی که توسط مشاور با صرف هزینه‌های زیاد تهیه شده است طرحی صرفا نمایشی بوده است، بدون اینکه مشاور از آن آگاه باشد. طرحی که توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی تهیه شده است صرفا نمایشی بوده و ... طرحی که توسط شورای عالی شهرسازی قرار است در آینده تصویب شود از پیش مصوب شده و در حال اجراست.
شاید بزرگترین اثری که این طرح مصوب پنهانی در افکار عمومی خواهد گذاشت احساس به بازی گرفته شدن آنها است. اینکه چگونه برخی، درک و شعور دوستداران فرهنگ شیراز و ایران را به سخره گرفته‌اند. شاید آنها تصور می‌کنند بر اثر مرور زمان از شور و هیجان مخالفان طرح توسعه کاسته شده و پس از آرام شدن اوضاع می‌توانند اقدامات خود را ادامه دهند.»
این استاد دانشگاه سپس با تکرار این مطالبه از استاندار که از وقوع از این فاجعه تاریخی جلوگیری کند، درخواست کرد: «اگر حامیان و مجریانی در خفا مشغول اجرای طرح تخریب بافت تاریخی شیراز هستند، دستور دهید آن طرح پنهان را کنار بگذارند و ما را با این اقدامات به بازی نگیرند. اظهار نظرهای جنابعالی نشان‌دهنده علاقه و حساسیتتان به تاریخ و فرهنگ شیراز است، پس اجازه ندهید تخریب‌گران بافت تاریخی شیراز با این گونه اعمال به اهداف خود برسند.
بناهای بافت تاریخی شیراز نیازمند اقدامات اساسی به‌ویژه استحکام‌بخشی هستند. دستور فرمایید به جای خرید املاک در بافت تاریخی و تخریب آنها، به استحکام‌بخشی بناهای بافت‌های تاریخی بپردازند و به مردم ساکن در این بخش شهر دست‌کم امکانات زندگی اختصاص داده شود.»
