ماراتن برجام، «به زودی»!
«اگر سایر طرف‌ها اراده داشته باشند، مصمم به توافق خوب، قوی و پایداریم»؛ این بخشی از دیپلماسی توییتری امیرعبداللهیان در عصر حضور جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در تهران بود، در واکنش به گفت وگوهای چهار ساعته صبح دیروزِ دو طرف، حول برنامه‌های ایران و اتحادیه اروپا برای احیای برجام.
نماینده اتحادیه اروپا چند ساعت بعد، از «دیدار مهم» خود با دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران برای «چگونگی بازگرداندن برجام به مسیر خود» توییت زد و در نشست خبری مشترک با وزیر امور خارجه ایران هم از بازگشت ایران و آمریکا بر سر میز مذاکره «در روزهای آینده» گفت و بلافاصله خطاب به دوربین رسانه‌ها تأکید کرد که منظورش از روزهای آینده «سریع و بلافاصله» است، اما این را هم گفت که «همه چیز تمام می‌شود» اگر «تا دو هفته دیگر دوربین‌های آژانس در ایران خاموش بماند».
نتیجه گفت‌وگوها میان اروپا و آمریکا یک عکس یادگاری سه نفره پشت میز رستورانی در بروکسل است، یک شب پیش از عزیمت به تهران، بورل در کنار معاون خود انریکه مورا و رابرت مالی، مسئول ایران در وزارت خارجه آمریکا، تنها دو راند تا محک قدرت دیپلماسی اروپا میان وین-تهران و واشنگتن زمان باقی است.
آن هم در حالی که سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران شب گذشته در گفت‌وگوی تلویزیونی با مردم با صراحت اعلام کرده «مذاکره را تعطیل نمی‌کنیم اما بر مواضع جمهوری اسلامی ایران پافشاری خواهیم کرد» و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز که مدعی است اعضای گروه او برای «تسهیلگری» برای حل «آخرین اختلافات» به تهران آمده‌اند، گفته است، نمی‌داند حالا که تنها «مشکلات سیاسی» باقی مانده، ایران و آمریکا «قادر خواهند بود بر مشکلات سیاسی خود غلبه کنند یا نه».
خرداد شلوغ دیپلماسی ایران حالا و در بزنگاه پایان ضرب العجل آژانس پس از صدور قطعنامه دو هفته پیش علیه ایران به نتیجه نشسته است، سفر یک روزه ابراهیم رئیسی در ابتدای خرداد برای توسعه دیپلماسی انرژی با مسقط، سفر وزیر خارجه ایران در نیمه خرداد به هند، حضور یک هیئت تجاری روسی در اتاق تهران، سفر وزیر خارجه روسیه برای آنچه وزارت خارجه روسیه هدف از آن را رایزنی درباره «مذاکرات هسته‌ای و توسعه همکاری‌ها» عنوان کرده بود و حضور موفق ایران در نشست اخیر کشورهای عضو اتحادیه بریکس، روی برخی ناکامی‌ها مانند تلاش کشورهای عربی برای دور زدن ایران در بحث انرژی یا متزلزل شدن موقعیت ایران در برخی بازارهای مهم انرژی به بهانه تحریم‌ها را پوشاند.
رئیسی در بخشی از گفت‌وگوی تلویزیونی دیشب خود نیز از لزوم «سیاست همسایگی» گفت و آن را «اولویت» ایران دانست و اعلام کرد آثار موفق این سیاست «در حال نمایان شدن» است؛ او بدون اشاره به دستاوردهای حوزه انرژی یا سیاست خارجی و حتی امنیتی کشور منفعت ایران از محل صادرات فنی مهندسی را «۵.۲ میلیارد دلار» عنوان کرد و از رشد ۲۰ درصدی تجارت ایران در سه ماهه اول امسال خبر داد.
با این همه سیده صدیقه حسینی، استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه شیخ مفید معتقد است که در جورچین آینده‌نگری دیپلماسی برای رسیدن ایران به توسعه پر شتاب اقتصادی و سیاسی در منطقه و جهان توجه به نظریه واقع‌گرایی مورگنتا ضروری‌ترین کار است؛ «منافع ملی چراغ راه سیاست خارجی دولت‌ها است یعنی سیاست خارجی دولت‌ها را منافع ملی آنها تعیین می‌کند پس رایزنی کشورها نیز در راستای منافع مطلوب ملی آنها انجام می‌شود».
روسیه و چین هر دو متحد ایران، اما پیش از هر چیز در تلاش برای برآورده کردن نیازهای کشور خود از مسیر دیپلماسی‌های بین‌المللی‌اند، روسیه با فروش غله و انرژی با قیمتی ارزان‌تر و چین با نگاه به دست متنوع بازار برای خرید محصولی با قیمت مناسب‌تر آن هم در بازاری که رقیب‌های نو در برابر رقیب‌های سنتی قدیمی حرف‌های زیادی برای گفتن دارند.
و ایران با علم به همین تحولات برای حضور در اتحادیه‌های مهم جهانی سرسختانه تلاش می‌کند، وزیر امور خارجه کشورمان در سفر به هند با پیش‌بینی مخالفت برخی اعضا با حضور ایران در گروه مهم بریکس در نامه‌ای رسمی از دهلی خواست تا از عضویت ایران در بریکس «حمایت» کند، بریکس که از ابتدای حروف کشورهای دائم عضو این گروه یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی گرفته شده و هفت سال پیش به پیشنهاد پکن تصمیم گرفت با تشکیل یک گروه جنبی تحت عنوان «بریکس پلاس» از دیگر اقتصادهای نوآور با رشد پر شتاب در قاره‌های آمریکا، آفریقا و آسیا حمایت کند.
گروهی که در کنار توجه به زمینه‌های قرارداد توسعه اقتصادی، با چالش‌های سیاسی کشورهای عضو نیز آشنا است و در حاشیه نشست سالانه خود، گاه بیانیه‌های مهمی را نیز صادر می‌کند؛ برای مثال رهبران عضو گروه بریکس در چهاردهمین نشست سالانه خود که روز پنجشنبه و به‌صورت مجازی برگزار شد، خواستار «حل و فصل موضوع هسته‌ای ایران» و «ایجاد اصلاحات در شورای امنیت سازمان ملل» شدند.
«ایران به دلیل تحریم‌ها به‌صورت مستقیم نمی‌توانید عضو اتحادیه‌های جهانی یا بین‌المللی شود، اما می‌تواند عضو اتحادیه های منطقه‌ای شود و از طریق منطقه‌گرایی قدرت خود را افزایش دهد»؛ صدیقه حسینی می‌افزاید: «امضای موافقت نامه‌های بین‌المللی با دیگر کشورهای پر نفوذ نه فقط توان نظامی و امنیتی ایران را گسترش می‌دهد، بلکه قدرت چانه‌زنی ایران در مذاکرات مهم بین‌المللی را نیز بالا خواهد برد».
ایران حالا و پس از فراز و فرودهای زیاد هم عضو دائم «سازمان همکاری‌های شانگهای» است و هم عضو گروه «بریکس پلاس» گروه‌هایی با اعضای تأثیرگذار در قاره‌های مختلف که در تلاش‌اند تا با کنار زدن هژمونی اقتصادی و سیاسی آمریکا، و پایان دادن به سیطره دلار، فضا را برای تنفس قطب‌های نوظهور و صاحب ایده در نقاط مختلف جهان آماده کنند.
«دلار ۶۰ درصد تبادلات جهانی را تشکیل می‌دهد»؛ استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه مفید می‌گوید که «یکی از راهکارهای چین برای مقابله با دلار در کنار تاسیس یک باشگاه جهانی برای مبادلات تجاری با ارزهای داخلی تمام اعضا و تاسیس یک بانک آسیایی برای سرمایه‌گذاری، احداث جاده ابریشم از آسیا تا آمریکای جنوبی است که از آفریقا نیز بگذرد».
ایران صاحب ۱۰ درصد منابع نفتی دنیا است که ۱۷ درصد منابع گازی جهان را نیز در اختیار دارد و به گفته حسینی، یک سه راهی مبادلاتی با موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک مثال زدنی که به گفته حسینی اگر می‌خواهد به بازیگر تأثیرگذار اتحادیه‌های همکاری تبدیل شود باید «پیش از هر چیز مشکل خود با آمریکا را مستقیم» حل کند.
«در اکثر گروه‌های همکاری اقتصادی از جمله بریکس اعضا به دنبال موازنه‌گرایی در برابر آمریکا هستند و نه مخالفت با آمریکا به خصوص برای کشورهایی مانند هند، آفریقای جنوبی یا برزیل که به شدت وابسته به آمریکا هستند»؛ استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه شیخ مفید با تأکید می‌گوید که «ایران باید از فرصت عضویت در این گروه ها به نفع برجام استفاده کند و به وعده‌های دیگر کشورها حتی کشورهای هم پیمان امید نبندد».
از جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا دیروز عصر خبرنگارها پرسیده‌اند، «توافق نهایی، آخِر پس کِی» و او از پشت پرده توری امید برای آتیه برجام گفته است: «نمی‌دانم، بیایید ببینیم هفته آینده چه می‌شود»؛ برای ایران که به رغم تمام تحریم‌ها در حال عبور از تبعات پر درد جراحی اقتصادی است، بهترین راه بازگشت به میز مذاکره «خوب» به شرط حفظ دستاوردهای هسته‌ای و سیاسی است، اروپا برای چالش امنیت، انرژی و غذا، دیپلماسی رفت و برگشتی را با چهره‌های مختلف امتحان می‌کند، اما آمریکا از آن سوی دنیا با یک چشم نگران از دست رفتن هژمونی خود در دنیا است و با چشم دیگر به برجام ناتمام نگاه می‌کند که اگر حالا به نتیجه نرسد شاید اعتبار آمریکا را نیز با خود در سانتریفیوژهای فوق پیشرفته ایران برای همیشه پودر کند.
