هر ایرانی سهیمه بنزین می‌گیرد/ طرح احمدی‌نژادی دولت رییسی درباره بنزین چیست
اخیرا در رابطه با بنزین، طرحی مبنی بر تخصیص سهمیه به افراد به جای تخصیص سهمیه به خودرو بطور آزمایشی و در یک بازه ۵ماهه، از اوایل اسفند سال ۱۴۰۰ تا اواخر تیرماه سال جاری در جزیره کیش اجرا شد. یکی از طرح‌هایی که بطور مفصل به تبین این سیاست در حوزه بنزین پرداخته، طرح بنزین اندیشکده حکمرانی شریف است که در سال ۱۳۹۷ منتشر شد. این طرح به چند سوال اساسی از جمله چگونگی تخصیص بهینه سهمیه، سازوکار فروش سهمیه بنزین، سازوکار خرید بنزین و همچنین تسویه و به‌روزرسانی قیمت بازار پاسخ داده است.
طرح اندیشکده حکمرانی شریف تلاش دارد تا نشان دهد تخصیص سهمیه سوخت به افراد به دلایل مختلف بر تخصیص سهمیه به خودروها مزیت دارد و اجرایی‌سازی آن بر اساس زیرساخت‌های موجود و بدون پیچیدگی‌های فنی برای آحاد مختلف جامعه کاملا امکان‌پذیر است.
رکن اساسی اختصاص سهمیه به افراد بر این ایده استوار است که صاحب سهمیه می‌تواند با مصرف نکردن و فروش آن به دیگران، معادل اختلاف قیمت بنزین سهمیه‌ای و قیمت بنزین در بازار متشکل، کسب سود نماید. این طرح در گام ابتدایی برای بنزین ارائه شده و در گام بعدی با برخی اصلاحات قابل تعمیم به سایر حامل‌های انرژی خواهد بود، بنابراین می‌تواند گامی مهم و ابتدایی در فرایند اصلاح نظام یارانه‌ای در بخش انرژی کشور باشد. مهمترین موضوع در راستای اجرایی‌سازی این سیاست طراحی بازاری است که آحاد جامعه بتوانند به سهولت و بدون پیچیدگی، سهمیه خود را به فروش برسانند.
بر اساس پیشنهاد اولیه به هر فرد ایرانی ماهانه ۲۰ لیتر سهمیه بنزین هزار تومانی تخصیص یافته که در اختیار سرپرست خانوار قرار خواهد گرفت. این سهمیه به منظور هموارسازی عرضه در بازار، طی روزهای مختلف ماه تخصیص داده می شود. به منظور ممانعت از احتکار و به تبع آن نوسان در بازار، یک سقف ذخیره سهمیه معادل ۶۰ لیتر به ازای هر فرد لحاظ می‌شود و پس از پرشدن آن، هر لیتر سهمیه جدید به جای اختصاص به فرد، به صورت خودکار به بازار عرضه شده و مبلغ آن به قیمت بازار به حساب فرد واریز می‌شود.
یکی از بزرگ‌ترین ابهامات درباره این طرح چگونگی ایجاد بستری برای مبادله بنزین میان مردم است. این درحالی است که در این طرح تاکیده شده که واریز سهمیه نیازمند کارت سوخت نبوده و به وسیله کارت‌های بانکی انجام می‌پذیرد. بنابراین هر فرد می‌تواند با استفاده از سامانه‌های تراکنش (شامل دستگاه‌های خودپرداز و سامانه‌های پیامکی و اینترنتی پرداخت) اقدام به فروش سهمیه خود نماید.
در واقع بر روی این سامانه‌ها گزینه «فروش سهمیه بنزین» اضافه شده که فرد با انتخاب آن گزینه می‌تواند علاوه بر مشاهده قیمت روز بنزین و موجودی خود، میزان سهمیه‌ای که مایل به فروش آن است را عرضه نماید. مبلغ فروش نیز به صورت برخط به حساب وی واریز می‌شود. هر چند این سازوکار از سهولت کافی برای اقشار مختلف جامعه برخوردار است، افرادی که هیچ تمایلی به استفاده از سهمیه خود ندارند می‌توانند با کاهش سقف ذخیره سهمیه خود به صفر، عملا در هر ماه به محض تخصیص سهمیه آن را به صورت خودکار به بازار فروخته و مبلغ آن را بر اساس قیمت بازار دریافت نمایند. این شیوه عملا منجر به واریز ماهیانه پول به جای سهمیه سوخت به حساب فرد خواهد شد.
یکی دیگر از پیشنهاداتی که در این طرح مورد توجه قرار گرفته این است که به منظور جلوگیری از هر گونه فعالیت سفته‌بازانه و نوسانات ناشی از آن، امکان خرید سهمیه و ذخیره آن در کارت وجود ندارد و خرید بنزین صرفا در جایگاه و برای سوخت‌گیری امکان‌پذیر است. از لحاظ عملیاتی نیز تا زمانی که افراد بتوانند برای سوخت‌گیری به جایگاه مراجعه نمایند، هیچ ضرورتی برای خرید و ذخیره سهمیه بنزین وجود ندارد. در واقع هر فرد فراتر از سهمیه خود همواره می‌تواند با مراجعه به جایگاه سوخت و به قیمت بازار، که در هر لحظه در جایگاه قابل رویت است، اقدام به سوخت‌گیری نماید. بدیهی است افرادی که هنوز سهمیه خود را به پایان نرسانده‌اند نیز می‌توانند اقدام به حفظ سهمیه خود و خرید بنزین از بازار نمایند. بازار در پیشنهاد حاضر مشتمل بر فروش سهمیه بنزین و خرید بنزین بیش از سهمیه بوده و استفاده از بنزین سهمیه‌ای به قیمت سهمیه‌ای خارج از شمول بازار است. منظور از قیمت بازار نیز در هر زمان قیمت حاکم بر این بازار است. در پیشنهاد کنونی قیمت بازار که هنگام خرید بنزین در جایگاه‌های سوخت‌گیری و هنگام فروش سهمیه در تمامی سامانه‌های فروش مشاهده می‌شود، یکسان بوده و افراد با مشاهده آن اقدام به فروش می‌کنند.
در واقع قیمت در هر نقطه و در تمام سامانه‌های خرید و فروش در سراسر کشور یکسان است و در زمان به‌روزرسانی قیمت نیز در تمام آنها به صورت همزمان تغییر می‌کند. لازم به توجه است که عموما در بازارهای مشابه که در آنها قیمت بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، روال این است که هر فرد هنگام ثبت سفارش خود قیمت مورد نظر را نیز ثبت نماید تا در نهایت قیمتی تعیین شود که بر اساس آن عرضه و تقاضا با هم برابر شده و تسویه بر اساس آن قیمت صورت پذیرد (همانند فرایند موجود در بازار بورس).
این فرایند در بازار خرید و فروش سهمیه‌های بنزین ممکن است موجب پیچیدگی و سردرگمی مردم شود؛ از این رو در بازار پیشنهادی برای سهولت بیشتر طراحی به گونه‌ای انجام شده است که هنگام خرید و فروش، قیمت بازار از پیش مشخص شده است. در این مدل از آنجایی که ممکن است عرضه و تقاضا در این قیمت لزوما برابر نبوده و بازار تسویه نشود، یک سامانه مرکزی متصل به یک حساب بانکی بسته وظیفه تسویه بازار را برعهده خواهد داشت که در ادامه سازوکار آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در فرایند تسویه و به‌روزرسانی، قیمت اعلام شده به فروشندگان سهمیه در سامانه‌های فروش و قیمت خرید بنزین در جایگاه سوخت برای متقاضیان بنزین آزاد به صورت همزمان بهروز می‌شود. ضمن آنکه هر زمان که عرضه یا تقاضایی وجود داشته باشد به صورت برخط از طریق سامانه تسویه و حساب بانکی متصل به آن تسویه می‌شود. از این‌رو حتی اگر مجموع عرضه سهمیه و تقاضای بنزین آزاد در بازار در قیمت‌های موجود برابر نباشد، اما همواره به دلیل وجود این سامانه، مازاد عرضه یا تقاضای تسویه‌نشده‌ای وجود نخواهد داشت.
هر بار پس از به‌روزرسانی و برقراری قیمت جدید، در طول زمان عرضه و تقاضا در بازار از زمان آخرین به‌روزرسانی از هم فاصله می‌گیرد. هر زمان که شکاف بین مجموع عرضه و تقاضا به عدد ۱۰۰میلیون لیتر رسید، قیمت بازار به میزان ۱۰۰تومان اصلاح شده و محاسبه شکاف بین عرضه و تقاضا مجددا از صفر آغاز می‌شود. به بیان دقیق‌تر اگر در این شکاف، عرضه به میزان ۱۰۰میلیون لیتر بیش از تقاضا باشد، قیمت ۱۰۰تومان کاهش و اگر تقاضا بیشتر باشد قیمت ۱۰۰تومان افزایش می‌یابد.
در واقع قیمت با یک فاصله زمانی و پس از تحقق شکاف بین عرضه و تقاضا و در جهت معکوس شکاف اصلاح می‌شود. بازه زمانی به‌روزرسانی قیمت نیز بسته به زمان لازم برای رسیدن به شکاف ۱۰۰میلیون لیتری متغیر بوده و انتظار می‌رود در ایامی مانند نوروز با تواتر بیشتری رخ دهد.
لازم به ذکر است کماکان دولت قیمت ثابت سهمیه‌ای را برای واگذاری سهمیه بنزین به افراد در نظر می‌گیرد. برای کسانی که می‌خواهند از سهمیه خود برای سوخت‌گیری استفاده نمایند، این مبلغ هنگام استفاده از بنزین سهمیه‌ای در جایگاه سوخت پرداخت خواهد شد. برای افرادی که علاقمند به فروش سهیمه خود هستند، هر زمان که این سهمیه فروخته شود از قیمت فروش به میزان قیمت سهمیه‌ای به حساب دولت و الباقی به حساب صاحب سهمیه واریز خواهد شد. در صورت صلاح‌دید سیاست‌گذار، سهم دولت به جای عدد ثابت به صورت درصدی از قیمت بازار قابل تعیین خواهد بود که ممکن است در طول زمان افزایش یافته و در میان‌مدت بستر آزادسازی قیمت‌ها را به صورت تدریجی فراهم سازد. در این شکل فرآیند تسویه بر مبنای عرضه و تقاضا ارائه شده است
به منظور رفع هر گونه دغدغه در مورد افزایش بیش از اندازه قیمت بازار، دولت می‌تواند یک سقف قیمتی (درصدی از قیمت فوب) برای عرضه بنزین در نظر بگیرد و در آن قیمت به میزان نامحدود بنزین عرضه نماید تا قیمت بازار از این سقف قیمتی تجاوز ننماید. همچنین به منظور کنترل نوسانات سریع قیمتی و به تبع نوسانات هزینه‌ای و درآمدی برای مشارکت‌کنندگان در این بازار، ابزارهای متفاوت نوسان‌گیری وجود دارد.
در انتها می‌توان نتیجه گرفت اهم ویژگی‌های اصلی و متمایزکننده این بازار پیشنهادی شامل مواردی مانند مردمی شدن سازوکار تعیین قیمت و خروج دولت از قیمتگذاری و به تبع آن حذف هزینه‌های اجتماعی تغییرات قیمت بنزین، حفظ قدرت خرید مردم با تعدیل درون‌زای قیمت بنزین بر اساس تورم، یک‌پارچگی بازار، عدم امکان احتکار و سفته‌بازی، کاربری ساده برای آحاد جامعه، حل چالش تفاوت قیمت با قیمت‌های بین‌المللی و معضل قاچاق، جمع‌آوری داده، قابلیت یکپارچه کردن نظام رفاهی و مدیریت بلندمدت حوزه انرژی است.
