میزان فرسایش خاک در ایران؛ ۷ برابر حد مجاز!
حمیدرضا پیروان با بیان اینکه حدود ۸۰ درصد از سطح کشور دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک بوده و به همین علت عرصه‌های منابع طبیعی کشور دارای فقر پوشش گیاهی هستند، گفت:خشکسالی پیاپی دهه‌های اخیر باعث شده که الگوی بارش از نظر زمانی، مکانی و نوع آن تغییر یابد. نوع بارش یعنی میزان برف از مجموع نزولات جوی کاسته شده‌است. از نظر زمان وقوع بارش هم تغییراتی در کشور رخ داده به نحوی که باران شدید دقیقاً زمانی اتفاق می‌افتد که با حداقل پوشش گیاهی در دامنه‌های طبیعی مواجهیم. از نظر مکانی نیز این بارش‌ها در مناطقی رخ می‌دهد که قابل پیش‌بینی نیست.
رفتار‌های بارشی تغییر کرده
وی ادامه داد: گرمایش جهانی و پدیده تغییر اقلیم باعث شده که رفتار‌های بارشی در کل دنیا تغییر کند. این بدان معنا است که زمانی که سطح خاک کاملاً خشک است و از طرفی سطح خاک عاری از پوشش گیاهی است باران‌های شدیدی رخ می‌دهد.
بنابر گفته رئیس گروه پژوهشی مهندسی حفاظت آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری عامل اصلی وقوع سیل، نفودناپذیری سطح زمین و بارش‌های شدید است.
پیروان با بیان اینکه خاک‌های ایران به شدت حساس هستند، افزود: عامل طبیعی خاکزایی در کشور سازند‌های زمین‌شناسی است که به نوعی بستر خاک‌های ایران محسوب می‌شوند و عمدتاً حساس به فرسایش‌اند. همین امر باعث می‌شود خاک‌هایی که در سطوح زمین‌شناسی تشکیل می‌شوند در مقابل بارش‌های شدید از خودشان مقاومت چندانی نشان ندهند. همچنین فعالیت انسانی، دخالت بشری، تغییر کاربری اراضی و عدم برنامه‌ریزی‌های مدون برای منابع خاکی همه دست به دست هم داده و لذا میزان فرسایش خاک نسبت به سهم تولید آن بالاتر رود و متعاقباً وقوع سیل‌های مخرب هم بیشتر شود.
اغلب سیل‌ها پر رسوب هستند
وی در ادامه تشریح کرد: اغلب سیل‌هایی که جاری می‌شوند در شرایط اقلیمی و فرسایشی ایران، بسیار پر رسوب هستند و در برخی مواقع بیش از ۳۰ درصد از حجم سیلاب را خاک و سنگ تشکیل می‌دهد. در حقیقت باید آن‌ها را به جای سیل، گل روانه نامید، زیرا رسوبات بسیاری با خود به همراه دارند. وقتی میزان رسوبات هم بالا باشد قدرت تخریب افزایش می‌یابد.
حریم رودخانه‌ها رعایت نشده
رئیس گروه پژوهشی مهندسی حفاظت آب وخاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در ادامه گفت:متاسفانه حریم رودخانه‌ها، مسیل‌ها و آبراهه‌ها، در ساخت‌وساز‌ها رعایت نشده و همین باعث می‌شود که همیشه در معرض خطر باشیم مگر اینکه رویکردهایمان را تغییر دهیم. یعنی هم سازمان‌های دولتی اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری را تسریع بخشند و هم مردم در انجام این عملیات مشارکت داشته باشند و اصول کاربری اراضی را رعایت کنند.
این کارشناس حوزه آب و خاک اضافه کرد:اینکه به هر حال تولید خاک در چرخه فرسایشی اتفاق می‌افتد موضوعی غیرقابل انکار است. این چرخه فرسایشی که به هنگام وقوع سیلاب‌ها در بالا دست رخ می‌دهد اگر در سیکل طبیعی خود باشد به نوعی باعث خاکزایی در مناطق پایین دست می‌شود، ولی اگر از حد مجاز خود خارج شود این رسوبات از بالا دست وارد مزارع و باغات، شبکه‌های انتقال آب و سد‌ها شده و خسارت ایجاد می‌کند.
رواناب‌ها می‌توانند خاک و آب را شور کنند
به گفته وی حساسیت بالای خاک‌های ایران به ترکیب شیمیایی سنگ‌های مادر بستگی دارد. در بخش‌های مرکزی ایران، اراضی مارنی گچی و نمکی زیادی وجود دارد و رواناب‌ها می‌توانند این املاح را با خود حمل و علاوه بر شوری آب، خاک‌های پایین دست را نیز شور کنند. هر چه میزان دخالت انسان در طبیعت بالا رود این حساسیت بیشتر می‌شود.
میزان فرسایش خاک در کشور بالا است
پیروان در ادامه گفت:حد مجاز فرسایش خاک بر اساس تنوع کاربری‌ها از جمله جنگل‌ها، مراتع و اراضی کشاورزی و سایر کاربری‌ها حدود ۲.۴ تن در هکتار در سال است در صورتی که این عدد در کشور ما به صورت متوسط به ۱۶ تن در هکتار در سال می‌رسد. این یعنی میزان فرسایش خاک در کشور بیش از ۷ برابر حد مجاز است و بایستی برای حفظ خاک برنامه‌ریزی‌های لازم را داشته باشیم.
رسوبات مانع رسیدن آب به سفره‌های زیرزمینی هستند
وی در پاسخ به این سوال که آیا رسوبات سیلاب اخیر مانع از نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی شده‌است یا خیر، گفت: سیلاب‌ها سرعت بالا و قدرت تخریب بالایی دارند و میزان بار رسوبی رودخانه موقع سیلاب یعنی همان گل و لای هم بالا است. در نتیجه شاید فرصت کافی برای نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی به حد کافی فراهم نشود.
این کارشناس حوزه آب و خاک در پایان گفت: خوشبختانه در کشور ۳۷ سامانه پخش سیلاب داریم که این سامانه‌ها در ابتدا جریان‌های سیلابی را رسوب‌گیری می‌کنند و بعد از آن آب کم رسوب را به مناطق پایین دست انتقال می‌دهند و لذا در سیلاب به وقوع پیوسته، تغذیه آبخوان‌ها انجام می‌شود. چنانچه این سازه‌ها نباشند مقدار زیادی رسوب روی سطح خاک می‌ماند، خاک نفوذناپذیر می‌شود و شاید آب به اندازه کافی به سفره‌های زیر زمینی نفوذ نکند.
