چرا سهام عدالت به بزرگ‌ترین امپراتوری رانت ایران تبدیل شد
سهام عدالت یکی از بزرگ‌ترین رخدادهای اقتصادی برای عموم مردم در چندسال اخیر بوده و به دلیل عضویت نزدیک به 50 میلیون شهروند ایرانی، عمومی‌‌ترین مساله اقتصادی بعد از یارانه‌هاست، اما سهام عدالت مانند یارانه‌ها بدون حواشی نیست. تا جایی که به گفته نایب‌رییس کمیسیون اقتصادی مجلس به بزرگ‌ترین امپراتوری رانت ایران تبدیل شده و کسی پاسخگوی آن نیست.
به گزارش تعادل، سهام عدالت با الگوبرداری از 19 کشور اروپای شرقی، که از طریق صندوق‌های ETF انجام داده بودند، به‌صورت ناقص و به سبک ایرانی انجام شده و در حال حاضر شامل 35 شرکت بورسی و 13 شرکت غیربورسی می‌شود که این شرکتها سالانه بیش از 150 هزار میلیارد تومان سود خالص می‌سازند که بخشی از آن به سهام عدالت تعلق می‌گیرد. در 16 سالی که سهام عدالت واگذار و آزادسازی شد، شرکتهای سرمایه‌پذیر سهام عدالت صدها هزار میلیارد تومان سود ساختند اما تنها در چهار سال مالی گذشته، دولت اقدام به تقسیم سود کرده و مشخص نیست که سود آن 12 سال چقدر بوده و کجا خرج شده است و هنوز هیچ حسابرسی‌ای بابت آن انجام نشده است. ابتدای کار دولت‌های نهم و دهم، تا سه مرحله مبالغی را بابت سود سهام عدالت پرداخت کرد اما این موضوع با توجه به مصوبه شورای عالی اصل 44 مغایر قانون بود و از ادامه آن جلوگیری به عمل آمد. از همه مهم‌تر اینکه سود 13 شرکت غیربورسی که اتفاقا سودده بوده و شرایط مناسبی دارند نیز هنوز مشخص نشده و سود آنها به حساب سهامداران واریز نشده و مشخص نیست تکلیف آنها چیست و در نهایت، دولت برداشت‌‌های زیادی از حساب سود سهام عدالت داشته و در یک فقره به گفته فراکسیون سهام عدالت مجلس، دولت قبلی 12 هزار میلیارد تومان را بدون هیچ‌گونه پاسخگویی به حساب خود واریز و هزینه کرده است، در حالی که آن مبلغ حق سهامداران عدالت بوده و باید توزیع می‌شد. از طرف دیگر شرکتهای سرمایهگذاری استانی که به نوعی سهامدار عمده سهام عدالت تلقی می‌شوند نیز با ابهامات زیادی مواجه هستند. در دولت قبلی بر سر پرتفوی این شرکتهای سرمایهگذاری استانی تخلفاتی صورت گرفته که مجلس به آن ورود کرده است. سهام عدالت از سال ۸۵ به مردم عرضه شد و از آن تاریخ تاکنون حواشی زیادی را پشت سر گذاشته است. مهم‌ترین نکته‌‌ای که در این حوزه در ماه‌های اخیر مطرح بوده موضوع سود سهام عدالت است. میزان سودآوری شرکتها، تعیین و تکلیف ۱۳ شرکت غیربورسی، مبلغ سود واریزی در ۱۶ سال گذشته، شرکتهای سرمایهگذاری استانی، عدم تعیین تکلیف شرکتهای تعاونی سهام عدالت و موضوعاتی از این دست، حواشی‌ای هستند که سهام عدالت با آن درگیر است و ظاهرا حل این ماجرا به یک دولت و دو دولت ختم نمی‌شود.
شرکتهای بورسی و غیربورسی سهام عدالت
برای شناخت بهتر شرایط سهام عدالت باید در ابتدا به تعاریف برخی از بخش‌های مرتبط پرداخت تا وضعیت سهام عدالت بهتر درک شود. شرکتهای سرمایه‌پذیر سهام عدالت در حال حاضر از ۳۵ شرکت بورسی و ۱۳ شرکت غیربورسی تشکیل می‌شوند. البته در ابتدای امر ۶۰ شرکت زیرمجموعه سهام عدالت بودند که دولت حسن روحانی ۱۰ شرکت را به بهانه‌های مختلف خارج کرده و به ۵۰ شرکت در مجموع رساند. تقریبا تمامی شرکتهای سرمایه‌پذیر سهام عدالت سودده هستند، به غیر از شرکت ایران‌خودرو و سایپا. بنابر گفته مسوولان، مدیریت و اداره ۱۳ شرکت از شرکتهای بورسی همچنان نزد شرکتهای سرمایهگذاری استانی باقی می‌‌ماند و به ازای رقم ریالی آن به تمام دارندگان سهام عدالت (چه کسانی که روش مستقیم را انتخاب کنند و چه کسانی که روش غیرمستقیم) سهم شرکتهای سرمایهگذاری استانی اختصاص می‌یابد. به گفته رییس سازمان خصوصی‌سازی این ۱۳ شرکت نیز به زودی بورسی خواهند شد که البته این وعده چندین‌ساله مدیران است و تاکنون هیچ خبری مبنی بر کمترین اقدام برای بورسی شدن آنها منتشر نشده است.
لیست شرکتهای بورسی سهام عدالت
صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس، پتروشیمی شهید تندگویان، پالایش نفت شاوان، بیمه دانا، شرکت نیرو ترانس، شرکت مپنا، شرکت مخابرات ایران، شرکت گل‌گهر، کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، فولادمبارکه اصفهان، فولاد آلیاژِ ایران، شرکت فولاد خوزستان، سیمان داراب، سرمایهگذاری رنا، حمل و نقل پتروشیمی، شرکت چادرملو، شرکت پست، پتروشیمی مارون، شرکت پالایش نفت اصفهان، پالایش نفت تهران، شرکت پالایش نفت بندرعباس، شرکت پارس سوییچ، بانک ملت، باک صادرات ایران، ایران‌خودرو، بانک تجارت، شرکت آلومینیوم ایران، پالایش نفت شیراز، پتروشیمی جم، شرکت ملی صنایع مس ایران، پالایش نفت تبریز، صنایع سیمان دشتستان، پست‌بانک، سایپا، شرکت کارخانجات مخابرات ایران.
لیست شرکتهای غیربورسی سهام عدالت
پتروشیمی ارومیه، پتروشیمی بندر امام(ره)، پتروشیمی بوعلی سینا، پتروشیمی بیستون، پتروشیمی تبریز، پتروشیمی خوزستان، دخانیات ایران، ساختمان سد و تاسیسات آبیاری سابیر، شهر صنعتی البرز، شهر صنعتی رشت، شهر صنعتی کاوه، مشانیر، مگاموتور.
دو روش آزادسازی
نکته بعدی که باید به آن پرداخت موضوع آزادسازی سهام عدالت برای شهروندان ایرانی بود. چراکه بیشترین مشکلات سهام عدالت بعد از آزادسازی نمایان شد و در روش‌های آزادسازی بود که شرکتهای سرمایهگذاری استانی به عنوان یکی از معضلات سهام عدالت بروز کرد.
مدیریت سهام عدالت در زمان آزادسازی به دو روش انتخاب شد: مدیریت مستقیم و غیرمستقیم. در روش مستقیم آزادسازی سهام عدالت و سهامداری، مالکیت و مدیریت سهام عدالت بدون هیچ‌گونه واسطه‌ای به خود فرد سهامدار منتقل می‌شود و مسوولیت مدیریت، حفظ و نگهداری از سهام بر عهده خود سهامدار است. فرد باید از قبل در سامانه جامع اطلاعات مشتریان (سجام) احراز هویت و ثبت‌نام کرده و شخصا به فروش سهام خود بپردازد. در صورت انتخاب روش غیرمستقیم برای آزادسازی سهام عدالت، مالکیت و مدیریت این سهام به شرکتهای سرمایهگذاری استانی واگذار خواهد شد. در این روش شرکتهای سرمایهگذاری هر استان مسوولیت مدیریت سهام افراد را برعهده داشته و فرد فقط سود ماهیانه از سهامی که تحت مدیریت آنها قرار دارد را دریافت می‌کند. در این صورت فرد نمی‌تواند شخصاً سهم‌‌های موجود در بسته سهام عدالت را به فروش برساند. لازم به ذکر است براساس تفکیکی که در زمان آزادسازی سهام عدالت انجام شد، ۱۹ میلیون نفر سهام عدالت خود را به صورت مستقیم انتخاب کردند و ۳۰ میلیون نفر به‌صورت غیرمستقیم سهامدار شدند. ارزش سهام عدالتی که به حدود ۵۰ میلیون ایرانی واگذار شده است، حدود ۱۰۰۰ هزار میلیارد تومان است که تقریبا ۵۰۰ هزار میلیارد تومان به روش مستقیم و ۵۰۰ هزار میلیارد تومان آن به روش غیرمستقیم توسط افراد تحت مدیریت قرار گرفته است. همچنین بسته به میزان جمعیتی که هر استان دارد ارزش پرتفویی که در اختیار آنهاست از ۱۰ تا ۵۰ هزار میلیارد تومان است.
یک منبع آگاه در شرکت سرمایهگذاری استان تهران به هم‌‌میهن گفت: علت اصلی مشکلات شرکتهای استانی، عضویت در مجامع این شرکت‌‌هاست. هر گروه ذی‌‌نفوذی تلاش دارد تا در هیات‌مدیره این شرکتها حضور داشته باشد و به دلیل اینکه رایزنی‌‌ها به نتیجه نمی‌‌رسد و رقبا در کار هم اختلال ایجاد می‌کنند، تاکنون مجامع این شرکتها برگزار نشده است. او همچنین ادامه داد: رانت موجود در شرکتهای استانی به اندازه‌‌ای است که دولت هرگونه استقلال از این شرکتها را سلب کرده و اجازه نمی‌دهد تا افراد بدون تایید و اجازه دولت در هیات‌مدیره این شرکتها عضو شوند. او افزود: معضل بزرگ این شرکتها برای بورسی نشدن هم همین عدم برگزاری مجامع آنهاست که دولت هم تا اینجای کار نشان داده است که دغدغه‌‌ای برای برگزاری مجامع نداشته و از بی‌نظمی در شرکتهای استانی استقبال می‌کند چراکه در این بی‌نظمی است که می‌توان کارهای بزرگی انجام داد. او در پایان گفت: با قاطعیت می‌توان گفت که عزم و اراده برای برگزاری مجامع نیست، موضوعاتی مانند ثبت‌نام و برگزاری آنلاین و هیات‌مدیره‌های آنها در اولویت است. علت اصلی همانی است که مطرح شده و حضور در هیات‌مدیره شرکتهای سرمایهگذاری برای بسیاری از افراد مهم بوده و دست‌اندرکاران این شرکتهای سرمایه‌پذیر، دولت، سازمان‌خصوصی، بورس و رانت‌جویان و غیره در این خصوص خود را صاحب حق دانسته و در مواردی از این دست دخالت می‌کنند.
ورود به تخلف‌‌های شرکتهای سرمایهگذاری
با توجه به موارد گفته‌شده، شرکتهای سرمایهگذاری استانی با مشکلات زیادی مواجه هستند و شرایط مناسبی ندارند. مهم‌ترین معضل آنها برگزاری مجامع بوده و نور امیدی برای حل این مشکل دیده نمی‌شود.
علیزاده، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس چندی پیش گفته بود که شیوه کنونی برگزاری مجامع انتخابات شرکتهای سرمایهگذاری استانی سهام عدالت، مغایر با قانون است و مجلس از تمام ابزار نظارتی خود از جمله اعمال ماده ۲۳۴ قانون آییننامه داخلی به منظور بررسی دقیق ابعاد این تخلف و معرفی همه متخلفان شورای عالی بورس استفاده می‌کند. با وجود ورود دستگاه‌های نظارتی مانند دادستانی در برخی استان‌ها و سازمان بازرسی کل کشور به این موضوع و اعلام تخلفات قانونی موجود در فرآیند انتخابات، وزارت امور اقتصاد و دارایی، سازمان بورس و اوراق بهادار و شرکت سپردهگذاری وجوه ذیل سازمان بورس به دنبال برگزاری انتخابات با شیوه قبلی هستند. براساس تصمیم شورای عالی بورس، انتخابات این مجمع توسط گروهی که انتصابی و متشکل از نمایندگان وزارت اقتصاد و دارایی، مدیرکل اقتصاد و دارایی، معاونت اقتصادی استانداری و اتاق بازرگانی و اتاق تعاون است، برگزار می‌شود.
حق احقاق‌نشده ۵۰ میلیون نفر
با توجه به اینکه تقریبا همه ۳۵ شرکت بورسی (به‌جز سایپا و ایران‌خودرو) و ۱۳ شرکت غیربورسی سودده بوده و شرایط مناسبی دارند، در ۱۶ سال گذشته همواره سود مناسبی شناسایی کرده‌اند. چرا سازمان خصوصی‌سازی در خصوص سودهای سهام عدالت در سال گذشته هیچ توضیح و شفاف‌سازی‌ای ارایه نمی‌کند؟ در گذشته تنها سه مورد در دولت‌های نهم و دهم، یعنی زمان محمود احمدی‌نژاد سود پرداخت شد که آن هم به دلیل مغایر بودن با اصل ۴۴ قانون اساسی متوقف شد. اما نکته مهم اینکه دولت قبلی هر وقت اراده کرده و مشکل مالی داشته، دست در جیب سهام عدالت برده و از آن برداشت و خرج کرده است. رییس فراکسیون سهام عدالت مجلس چندی پیش از برداشت حدود ۱۲ هزار میلیارد تومان در دولت حسن روحانی از حساب سهام عدالت خبر داد، در حالی که این مبلغ باید بین ۴۹ میلیون نفر توزیع می‌شد. با این وجود چندین سوال در این بخش مطرح است. اولا که سود آن ۱۳ شرکت غیربورسی چقدر بوده و چرا نزد سازمان خصوصی‌سازی نگهداری می‌شود و به حساب افراد واریز نمی‌شود. در ۱۶ سالی که سهام عدالت واگذار شد به افراد تنها ۴سال به‌صورت واقعی و کامل سود پرداخت شد، لذا تکلیف سود ۱۲ سال گذشته چه می‌شود؟ بیش از سه میلیون نفر از سهامداران مرحوم شدند، سود این افراد چه می‌شود؟ در کدام حساب نگهداری می‌شود؟ از طرف دیگر، سود شرکتهای غیربورسی هم چندین هزار میلیارد تومان است که سالانه حدود چند هزار میلیارد تومان سود از سوی شرکتهای سهام عدالت به حساب ارکان دولتی مانند خصوصی‌سازی و غیره واریز شده است اما هنوز بابت سود شرکتهای غیربورسی هیچ واریزی‌ای انجام نشده است. گفتنی است که در تاریخ ۲۱ اسفند، سود سهام عدالت مربوط به عملکرد سال ۹۹ سهام عدالت، ۴۳ میلیون و ۶۶۵ هزار و ۳۳۱ نفر دارنده این سهام واریز شد که در حقیقت ۳۸ میلیون نفر دارنده سهام ۵۰۰ هزار تومانی بودند و ۶۰۰ هزار تومان سود دریافت کردند و پنج میلیون و ۲۳۹ هزار سهامدار یک میلیون تومانی بودند و یک میلیون و ۱۰۰ هزار تومان سود دریافت کردند که در مجموع ۲۸ هزار و ۸۱۹ میلیارد تومان سود به حساب مردم واریز شد. همچنین قابل ذکر است که معاون فناوری اطلاعات شرکت سپردهگذاری مرکزی گفته است که بیش از دو میلیون نفر از سهامداران سهام عدالت به دلیل نداشتن شماره شبای معتبر، سود سهام عدالت برای آنها واریز نشد.
بورسی‌ها دو هزار میلیارد را به دولت نمی‌دهند
در سال ۱۳۹۶ دعوای رسانه‌‌ای بین احمدی‌نژاد و دولتمردان روحانی بر سر سود سهام عدالت در گرفت. احمدی‌نژاد که بانی اجرای طرح سهام عدالت بود طی اظهاراتی گفته بود که سود جمع‌آوری شده اعلامی واقعی بوده و دولت روحانی در جمع‌آوری سود شرکتهای سهام عدالت کم‌کاری کرده و نتوانسته خوب عمل کند. در پاسخ احمدی‌نژاد، سازمان خصوصی‌سازی اعلام کرد: «اولا از حدود ۲۴هزار میلیارد تومان سود منظورشده به حساب مشمولین، حدود دو هزار میلیارد تومان تاکنون به خزانه واریز نشده است، لکن به حساب بستانکاری مشمولین عزیز منظور شده است، بیان این مطلب نیز خالی از لطف نیست که از ۲۴ هزار میلیارد تومان سود منظورشده برای مشمولین، حدود ۶ هزار میلیارد تومان در دولت‌های نهم و دهم و ۱۸ هزار میلیارد تومان آن در دولت یازدهم جمع‌آوری شده است.»
معاملات سهام عدالت هنوز غیرممکن است
قیمت و ارزش سهام عدالت در روزهای اخیر به کمترین ارزش خود رسیده است. در روز آزادسازی سهام عدالت، این سهام حدود ۲۰ میلیون تومان در بورس ارزش داشت اما امروزه با وجود بسته بودن نمادهای آن حدود ۸ میلیون تومان ارزش داشته و حدود ۶۰ درصد سقوط کرده است. با این وجود سهامداران آن منتظر بازگشایی نماد آن هستند. مجید عشقی، رییس سازمان بورس گفته است: در مورد اینکه چه زمانی معاملاتی شدن سهام عدالت آغاز می‌شود، شورای عالی بورس هنوز تصمیمی نگرفته است. ابتدا باید آییننامه اجرایی سهام عدالت اصلاح و تصویب شود که هنوز روند اصلاح آن تمام نشده است. بعد از آن باید ترتیبات برگزاری مجامع شرکتهای سرمایهگذاری استانی انجام شود، سپس شورای عالی بورس در مورد معاملاتی شدن سهام عدالت تصمیم‌گیری می‌کند.
جاماندگان سهام عدالت
چندی پیش رییس کمیسیون اقتصادی مجلس گفت: پیش‌‌بینی می‌کنیم ۴ میلیون نفر جاماندگان سهام عدالت افراد تحت پوشش بهزیستی و کمیته امداد باشند و گروه‌های بعدی اولویت‌دار نیز کارگران، کارمندان و غیره هستند و احتمالا تا اواسط تابستان آییننامه فراخوان ثبت‌نام سهام عدالت در کشور اعلام شود. در مورد تعیین سایر افراد واجد شرایط نیز جلسات مجزا در حال برگزاری است. در حقیقت ابتدا افراد واجد شرایط براساس دهک‌‌بندی شناسایی می‌شوند. سپس بر این اساس، مرحله بعد، دو دهک ابتدایی هستند که باید تا پایان سال سهام عدالت به آنها تخصیص پیدا کند.
فوت شدن سهامداران عدالت
مدیرعامل شرکت سپردهگذاری مرکزی: از سال ۸۵ که بحث انتقال سهام عدالت مطرح شد تا به امروز بیش از سه میلیون نفر از سهامداران عدالت فوت شده‌‌اند که شرکت سپردهگذاری مرکزی با همکاری و هماهنگی دستگاه‌های متعدد برای ایجاد سامانه انتقال سهام به وراث در حال برنامه‌‌ریزی است. همزمان با انتقال قهری سهام عدالت به وراث، برای پرداخت سود سهام عدالت سال‌های ۹۸ و ۹۹ به صورت یکجا، اقدام خواهد شد. اساسا پرداخت سود سهام عدالت از سال ۹۵ آغاز شد و اعداد و ارقام سودهای قبل از سال ۹۸ در اختیار سازمان خصوصی‌سازی است. با توجه به امکان انتقال قهری سهام عدالت به وراث این امکان برای سازمان خصوصی‌سازی هم ایجاد می‌شود که سودهای سنوات گذشته را به حساب وراث واریز کند.
داغ شدن بازار کلاهبرداری
از روز نخست که سهام عدالت معرفی شد تاکنون عده‌‌ای درصدد کلاهبرداری در این بستر بودند. این کلاهبرداری در حوزه‌های مختلفی از جمله خرید و فروش، ثبت‌نام و غیره رخ داده است. این‌بار نیز با مطرح شدن واریز سود سهام عدالت برای جاماندگان، بازار کلاهبرداران داغ شده و آنها فرصت را غنیمت شمرده و مردم را فریب می‌دهند. در این رابطه چندی پیش امید ارباب، مدیر امنیت اطلاعات سپردهگذاری مرکزی گفت: شرکت سپردهگذاری مرکزی برای واریز سود سهام عدالت پیامکی ارسال نمی‌کند.
