تفاوت‌های قطع اینترنت در ۱۳۹۸ با ۱۴۰۱؛ دولت رئیسی چگونه دسترسی مردم را قطع کرد؟

وب‌سایت OONI به‌عنوان پایگاه رصد و پایش جهانی سانسور اینترنت در جهان جدیدترین گزارش خود را درباره خاموشی اینترنت در ایران از تاریخ ۲۵ شهریور تا ۲۵ مهر (۱۶ سپتامبر تا ۱۷ اکتبر) نوشته و بازه‌های زمانی بروز قطعی یا اختلال در اینترنت اپراتور‌های همراه اول، ایرانسل و رایتل و همچنین فیلتر شدن برخی پلتفرم‌ها در دوران اعتراضات مردم را گزارش کرده است.

OONI در ابتدای این گزارش اشاره کرده است که هدف از انجام این بررسی و انتشار نتایج آن روشن کردن موضوعی است که در حال تبدیل شدن به یک رویه گسترده و پیچیده توسط برخی دولت‌ها در سراسر جهان است و منظورش از این رویه قطع کردن اینترنت در جریان بروز وقایع خاص در بعضی کشور‌ها است.

به نوشت زومیت؛ این پایگاه رصد سانسور و اعمال محدودیت برای اینترنت در جهان با بررسی وضعیت اینترنت نتیجه گرفته است که در طول سال‌های گذشته نهاد‌ها و مراجع مربوط به اینترنت در ایران از الگوی مشابهی برای محدودسازی اینترنت استفاده کرده‌اند که مسدود کردن شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های مختلف، بستن کامل پلتفرم‌ها و اجرای سطوح فراگیر کنترل اینترنت را شامل می‌شود. الگویی که در بازه زمانی اواخر شهریور تا اواخر مهر ۱۴۰۱ نیز اجرا شده است؛ البته طبق این گزارش در محدودیت‌های اخیر اینترنت در ایران «طیف وسیع‌تری از استراتژی‌های فنی برای جلوگیری از دور زدن مسدودیت و محدودیت‌های اعمال‌شده برای اینترنت» اجرا شده است.

گزارش OONI مدل مختلف از اختلال در اینترنت کشور در بازه زمانی سپتامبر تا اکتبر ۲۰۲۲ را گزارش کرده است؛ قطعی شبکه اینترنت همراه (به‌ویژه در بازه‌های زمانی خاصی از شب)، قطعی اینترنت منطقه‌ای (به‌ویژه در استان‌های کردستان و خوزستان)، مسدود کردن ترافیک HTTP/۳ و QUIC، اختلال IPv۶، افزایش مسدودسازی DNS رمزنگاری‌شده، افزایش توان عملیاتی برای شبکه‌های تلفن همراه، مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، مسدودسازی فروشگاه‌های اینترنتی دانلود و نصب نرم‌افزار و اپلیکیشن، مسدود کردن مراجع افزونه‌های مربوط به مرورگر‌ها تمام اختلالاتی است که در بررسی‌های این پایگاه مشاهده شده است.

نکته مهم درباره افزایش مسدودسازی DNS رمزگذاری‌شده که در این گزارش به آن اشاره شده، این است که در این بازه زمانی، بسیاری از ISP‌ها در ایران مسدودسازی سرور‌های امن با نام دامنه (DNS over HTTPS یا DoH) را با چندین روش فنی (تداخل با DNS و TLS) افزایش داده‌اند. DoH نام وب‌سایت‌هایی که کاربر قصد بازدید از آن‌ها را دارد مخفی می‌کند، تا بتواند فیلترینگ را دور بزند. تغییری که در بازه زمانی اخیر رخ داده این است که این فعالیت DoH مسدود و بلاک شده و بدین‌ترتیب، دور زدن فیلترینگ برای کاربران سخت‌تر شده است.

تمام آنچه از شهریور تا مهر اتفاق افتاد

در این گزارش همچنین یک خط زمانی ترسیم شده است که نشان می‌دهد در روز‌های مختلف از ۲۵ شهریور تا ۲۵ مهرماه چه اختلالاتی و محدودیت‌هایی در اینترنت ایران رخ داده است. طبق این خط زمانی، در تاریخ ۲۵ شهریور اولین قطعی منطقه‌ای اینترنت در ایران رخ داده و خوزستان اولین استانی بوده که این قطعی را تجربه کرده است. ۲۸ شهریورماه قطعی اینترنت به کردستان می‌رسد.

از ۲۹ شهریور مسدودسازی DNS‌های رمزگذاری‌شده در کشور شدت گرفته است. قطعی‌های روزانه اینترنت در اپراتور‌های همراه اول، ایرانسل و رایتل هم از ۳۰ شهریورماه آغاز شده است. اینستاگرام و پس از آن، واتساپ هم از همین تاریخ فیلتر شدند.

از ۳۱ شهریور نخستین اختلال در IPv۶ در اپراتور ایرانسل رخ داده است. IPv۶ جدیدترین و به‌روزترین نسخه پروتکل اینترنتی (IP) است که برای ایجاد ارتباط بین سیستم‌های متصل‌به‌هم برای ارسال بسته‌ها تحت شبکه و شناسایی دستگاه‌ها استفاده می‌شود. در تاریخ سی‌ویکم شهریور ترافیک این پروتکل اینترنتی در اپراتور ایرانسل کاهش پیدا کرده و منجر به مسدود شدن پروتکل و بروز اختلالاتی برای کاربران شده است. در همین تاریخ گوگل پلی استور و اپ‌استور هم فیلتر شده‌اند.

طبق گزارش OONI، از اول مهر ماه فیلترینگ اوج گرفته و ابتدا اسکایپ و لینکدین و سه روز بعد، مخازن افزونه‌های مربوط به مرورگر‌ها فیلتر و از دسترس خارج شده‌اند. روز‌های ۱۱ و ۱۲ مهرماه برخی از محدودیت‌های ایجادشده رفع شده‌اند. یازدهم مهر، اتصال IPv۶ در اپراتور ایرانسل به وضعیت عادی برگشته و دوازدهم مهر، قطعی‌های روزانه اینترنت که از ۳۰ شهریور آغاز شده بود، بعد از گذشت دو هفته بالاخره به پایان رسیده است.

بعد از این تاریخ، قطعی‌های اینترنت شکل هرروزه نداشته و در روز‌های خاصی اینترنت اپراتور‌های تلفن همراه ایرانسل، همراه اول و رایتل قطع شده است. شنبه ۱۶ مهر، چهارشنبه ۲۰ مهر و شنبه ۲۳ مهر روز‌هایی بوده است که طبق بررسی‌های OONI اینترنت در ایران قطع بوده است؛ روز‌هایی که اعتراضات و تجمعاتی در شهر‌های مختلف کشور صورت گرفته بود.

OONI در تله‌متری که توسط پروژه تشخیص و تجزیه و تحلیل قطعی اینترنت (IODA) تهیه و ترسیم شده، تمام این قطعی‌ها و اختلالات را نشان داده است:

این قطعی‌ها در دو اپراتور رایتل و ایرانسل هم ترسیم شده است. خطوط عمودی قرمز رنگ در این نمودار‌ها نشان‌دهنده قطعی اینترنت در بازه زمانی مورد نظر این گزارش را نشان می‌دهد.

این پایگاه با اشاره به شاخص‌های اقتصادی جمع‌آوری‌شده توسط ISOC، اعلام کرده است که در دوران قطعی اینترنت اقتصاد ایران آسیب دیده است. طبق این گزارش، در این دوران میزان واردات و صادرات ایران کاهش یافته و بازار سهام کشور در روند نزولی مداوم قرار داشته است.

مقایسه اختلالات اینترنت در ۱۴۰۱ با سال ۱۳۹۸

این گزارش به مقایسه وضعیت قطعی و اختلالات اخیر اینترنت با قطعی سراسری اینترنت در سال ۱۳۹۸ نیز پرداخته و نوشته است: در بحبوحه اعتراضات آبان ۱۳۹۸ (نوامبر ۲۰۱۹)، ایران یک قطع سراسری اینترنت را اجرا کرد. در طول تعطیلی، اکثر ایرانیان از اتصال به اینترنت جهانی منع شدند، اما همچنان به اینترانت ملی ایران (شبکه داخلی میزبان وب‌سایت‌ها و خدمات ایرانی) دسترسی داشتند.

طبق یافته‌های OONI اختلالات اینترنت در دوران اخیر، دو تفاوت اصلی با قطعی اینترنت در سال ۱۳۹۸ داشته است. اولین تفاوت این است که در محدودیت‌های اخیر سه اپراتور همراه کشور (همراه اول، ایرانسل و رایتل) بیشترین تأثیر را از محدودیت‌ها پذیرفته‌اند و این در حالی است که در سال ۱۳۹۸ شبکه‌های بیشتری در ایران محدود شده بودند.

بااین‌حال، از نظر مدت زمان تداوم محدودیت‌ها در اختلالات سال ۱۴۰۱ رکوردی ثبت شده که قابل مقایسه با وضعیت اینترنت در سال ۱۳۹۸ نیست. قطعی سراسری اینترنت بین‌الملل در سال ۱۳۹۸ فقط پنج روز ادامه داشت، اما این قطعی در دسترسی به شبکه جهانی اینترنت در دو ماه اخیر برای چند هفته رخ داد و هر روز در بازه زمانی ساعت ۱۶ عصر تا نیمه‌شب ادامه داشت.