کشف‌هایی تازه از «شناسنامه شیراز» و یک هشدار!
فصل پنجم کاوش در این تپه هفت‌هزار ساله درحالی آغاز شده که پس از فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی، این تپه به حال خود رها شده بود و حفاران، متجاوزان و معتادان به سراغش آمده بودند.
حدود ۹ ماه پیش، سیاوش آریا ـ کنشگر و پژوهشگر میراث فرهنگی فارس ـ درباره وضعیت «پوستچی» گفته بود: کاوش‌های باستان‌شناسی در این تپه هفت‌هزار ساله پس از فصل چهارم در اسفندماه ۱۳۹۹، به حال خود رها و تپه شبیه به ویرانه شده است. گسترش روزافزون ساخت‌وسازها در عرصه و حریم درجه یک این محوطۀ ارزشمند باستانی، آینده‌ای تاریک را برای آن رقم زده است. مردم بومی و پیرامونی این محوطۀ تاریخی و فرهنگی، بخشی از فنس کشی‌هایی را که شهرداری برای حفظ و پاسداشت آن کشیده است، از میان برده و کنده‌اند و به درون آن راه یافته و در این جایگاه ارزشمند باستانی به دوچرخه‌سواری و گردش سرگرم هستند. بدتر از همه، اینکه افراد معتاد و مزاحم همه روزه در درون محوطۀ تاریخی پوستچی در رفت و آمد بوده و در آن‌جا سرگرم مصرف مواد مخدر و حرکات ضداخلاقی و ناسازگار با محیط شهری و منطقه هستند.
اکنون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از آغاز فصل پنجم کاوش‌های باستان‌شناسی در این تپه تاریخی خبر داده است: «فصل پنجم کاوش‌های باستان‌شناسی به منظور اهداف آموزشی، پژوهشی و حفاظتی در تپه پیش از تاریخی شیراز به دنبال چهار فصل پیشین (سال‌های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۹) به سرپرستی مشترک علیرضا سرداری و حسنعلی عرب در حال انجام است.»
یافته‌هایی تازه از شناسنامه شیراز
حسنعلی عرب ـ عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز و یکی از سرپرست‌های کاوش در تپه تاریخی پوستچی ـ درباره ارزش و آخرین یافته‌های این تپه تاریخی گفت: تپه پوستچی، یکی از معدود محوطه‌های دوران پیش از تاریخ در دشت شیراز محسوب می‌شود که پیشینه سکونت در آن براساس مطالعات لایه‌نگاری باستان‌شناسی و آزمایش‌های رادیوکربن به ۷۳۵۰ سال پیش می‌رسد.
به گفته این باستان‌شناس، سکونت در این محوطه تاریخی به مدت ۶۵۰ سال ادامه داشته و سرانجام درحوالی ۶۷۰۰ سال پیش، این استقرار متروک می‌شود و به صورت تپه‌ای مخروبه درمی‌آید.
او افزود: مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد سکونت در این روستای پیش از تاریخ، طی ۹ مرحله (فاز) استقراری اتفاق افتاده و بارها این روستا دستخوش ساخت‌وساز، تخریب و بازسازی شده است. درنهایت جمعیت ساکن، این روستای بزرگ چهار هکتاری را ترک و به دیگر مکان‌ها، از جمله روستای دیگری در فاصله ۷۰۰ متری جنوب آن نقل مکان کرده‌اند.
عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز بیان کرد: باستان‌شناسان این دوران پیش از تاریخ در منطقه فارس را به نام مرحله شمس‌آباد (فارس قدیم) (اواخر هزاره ششم پیش از میلاد) و مرحله باکون (فارس میانی) (اوایل هزاره ششم پیش از میلاد) نام‌گذاری کرده‌اند که مربوط به فرهنگ‌هایی با شاخصه ظروف سفالین ساده، با آمیزه کاه و سپس سفال‌های منقوش نخودی‌رنگ است.
این باستان‌شناس افزود: در این محوطه، روستاهایی وجود داشته که پس از عصر نوسنگی و به دنبال پیدایش کشاورزی و دامپروری پدیدار شدند و با افزایش جمعیت آن‌ها و توسعه ارتباطات فرهنگی و پیچیدگی‌های اجتماعی، زمینه‌های اولیه پیدایش تمدن‌های منطقه‌ای سرزمین ایران، مانند تمدن «اَنشان» در فارس را پایه‌ریزی کرده‌اند.
عرب ادامه داد: از جانب دیگر تپه پوستچی شیراز به همراه دیگر روستاها، مانند تپه «شاه‌قلی‌بیگی» و «تپه کوتاهی»، جزو کانون‌های نخستین جوامع پیشرفته کشاورز، دامپرور و یکجانشین در دشت شیراز بودند که در واقع نسل‌های بعدی آن‌ها، پس از گذشت قرن‌ها سکونت در این دشت، شهر شیراز را بنیاد نهاده‌اند، اما متأسفانه بقایای چندین هزار ساله این روستاها و استقرارها، در دهه‌های اخیر ناشی از گسترش شهر شیراز تخریب و نابود شده که در حال حاضر فقط نیمی از تپه پوستچی باقی مانده است.
او همچنین یادآور شد: بخش‌های باقیمانده این محوطه در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و می‌توان آن را، یکی از قدیمی‌ترین سندهای هویت تاریخی و یا شناسنامه شهر شیراز دانست.
خطر تبدیل تپه هفت‌هزار ساله به ساختمان‌های مسکونی و تجاری
علیرضا سرداری ـ عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و سرپرست دیگر این کاوش ـ، درباره وضعیت هشدارآمیز این تپه هفت‌هزار ساله، گفت: در فصل دوم این مطالعات در سال ۱۳۹۶، هیأت کاوش اقدام به گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم در اطراف تپه پوستچی کرد که نقشه پیشنهادی برای دفتر ثبت آثار و حرائم میراث‌فرهنگی ارسال شد، اما با وجود اهمیت فوق‌العاده این محوطه و شرایط خاص حفاظتی آن، محدوده حریم محوطه بسیار کوچک‌تر از اندازه پیشنهادی به تصویب رسید و باعث شده بخش‌های زیادی از اراضی کشاورزی در شمال محوطه، منتهی به بزرگراه «بلوار رحمت» که بنا بود صرفاً کاربری کشاورزی، باغ و فضای سبز در حاشیه این محوطه تاریخی و میراث‌فرهنگی داشته باشند، در حال حاضر در معرض تغییر کاربری قرار گیرند.
او افزود: فضایی که در واقع حریم درجه ۲ و منظری محوطه به حساب می‌آید، در شرف خطرِ تبدیل به ساختمان‌های مسکونی و تجاری است که می‌تواند به لایه‌های تاریخی احتمالی مدفون در زیر این اراضی صدمه وارد کند.
این باستان‌شناس ادامه داد: از جانب دیگر، با تغییر کاربری و انجام چنین ساخت‌وسازهایی، این محوطه تاریخی منحصربه‌فرد در شهر شیراز از چهار طرف محبوس در لابلای آپارتمان‌ها و ساختمان‌های تجاری شده و ضمن تخریب دید منظری و حفاظتی، موجب سرزنش آیندگان در کوتاهی ما نسبت به حفاظت این آثار خواهد شد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی اظهار کرد: این در حالی است که در این پنج فصل کاوش‌های باستان‌شناسی، تپه پوستچی بارها مورد بازدید مقامات و مسؤولان مختلف استان، از جمله استاندار اسبق فارس، مدیرکل پیشین میراث‌فرهنگی استان، شهردار سابق شهر شیراز و اعضای دوره‌های پنجم و ششم شهر شیراز قرار گرفته و قول‌های مساعدی برای انجام کاوش‌ها و مطالعات گسترده، حفاظت همه جانبه این محوطه و احداث سایت موزه در آن داده‌اند که تاکنون عملی نشده است.
او سپس با اشاره به کاوش‌های باستان‌شناسی فصل پنجم که در دو بخش از سطح تپه به صورت محدود در حال انجام است، گفت: در یکی از این کارگاه‌های حفاری، آثاری از فضای مسکونی روستای پیش از تاریخ در آخرین مرحله سکونت، پیش از متروک شدن کشف شده که به صورت معماری خشتی و چینه‌ای دربردارنده اشیایی، مانند قطعات ظروف سفالین، ادوات و ابزارهای سنگی و استخوانی، دوک‌های نخ‌ریسی، مهره‌های تزئینی و صدف‌های کارشده است.
این باستان‌شناس با بیان اینکه این صدف‌ها از گونه‌های دریایی است که به نظر می‌رسد از سواحل خلیج فارس به این محل آورده شده است، افزود: در کارگاه یا ترانشه دیگر در دامنه شمالی تپه، بقایایی از یک سازه بزرگ به‌دست آمده که احتمالاً کاربری دفاعی و یا سیل‌بند داشته و مصالح به‌کار رفته در آن شامل قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای همراه با توده‌های گلی و چینه‌ای فشرده، مستحکم و شفته‌ریزی حرفه‌ای است.
سرداری گفت: با توجه به کاوش‌های محدود و هنوز ناتمام این بخش، ارتفاع این سازه ممکن است بیش از چهار متر و ضخامت آن بیش از سه متر باشد که احداث چنین سازه‌ای بزرگ و استحکاماتی، با کاربری دیوار دفاعی یا سیل‌بند در حاشیه این روستا در اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد (حدود ۶۸۰۰ سال پیش)، پدیده‌ای جالب‌توجه است که برای شناخت دقیق آن نیاز به اعتبارات مالی لازم برای کاوش‌ها و حفاری‌های گسترده‌تر دارد.
پنچمین فصل کاوش در تپه پوستچی بنابر اعلام پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در قالب برنامه مشترک بین پژوهشکده باستان‌شناسی و دانشگاه هنر شیراز و با همکاری‌هایی از سوی شهرداری شیراز درحال انجام است.
نخستین بار و بیش از ۵۰ سال پیش، «پل گاچ» ـ باستان‌شناس بریتانیایی ـ به تاریخی بودن تپۀ پوستچی اشاره کرده است. این تپه تاریخی چهارم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۵ به شمارۀ ۳۱۴۶۳ در فهرست آثار ملی ثبت می‌شود که کاوش‌های باستان‌شناسی نیز آن از همان سال آغاز می‌شود. این کاوش‌ها در تپه «پوستچی»، پیشینه شهر شیراز را به ۶ هزارو ۵۰۰ سال پیش می‌رساند.
