چشم‌انداز مذاکره هسته‌ای
«جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز جمعه در تارنمای اتحادیه اروپا تاکید کرد که احیای برجام نمی‌تواند در خلأ استراتژیک اتفاق بیفتد. اما «دنیای اقتصاد» با در نظر گرفتن اینکه فرض محال که محال نیست، به بررسی محتوا و دستور کار احتمالی مذاکره و گفت‌وگوی هسته‌ای در خلأ پرداخته است. به هر حال با توجه به تاکید طرفین مبنی بر اینکه تنها چالش پیش روی برجام مساله پادمان است و راهکار آن نیز تقریبا مشخص است، محتوای چنین مذاکره‌ای می‌تواند خود به معمایی بزرگ تبدیل شود.
ماه‌هاست که مذاکرات احیای برجام به اصطلاح به کما رفته و روابط تهران و غرب هم تعریف چندانی ندارد؛ یعنی نه‌تنها تعریف چندانی ندارد بلکه روزبه‌روز بر وخامت مناسبات و پیچیده‌ترشدن شرایط افزوده می‌شود. بعد از شروع ناآرامی‌ها در شهریورماه در ایران و سپس مطرح‌شدن استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین، تنش در روابط طرفین شدت بیشتری یافت؛ غرب با استفاده از ابزار بیانیه و قطعنامه و تحریم تلاش دارد ایران را تحت فشار بگذارد و ایران نیز به افزایش غنی‌سازی اورانیوم روی آورده است. در آخرین اقدام نیز ایران در اوایل آذرماه اعلام کرد که تولید هگزافلوراید اورانیوم با خلوص ۶۰درصد را با استفاده از دو آبشار IR-6 خود در نیروگاه غنی‌سازی سوخت فردو آغاز کرده است. با اینکه ایران و غرب تمام توان خود را برای تحت فشار قراردادن طرف مقابل به کار گرفته‌اند اما باید توجه داشت که به زعم اغلب کارشناسان، هم تهران و هم اروپا و آمریکا هدفشان از افزایش فشارها گرفتن امتیاز بیشتر پشت میز مذاکرات است.
تنها اختلاف باقیمانده؟
در این بین با توجه به آنچه طرفین مذاکراتی اعلام کرده‌اند مهم‌ترین مشکل باقیمانده جهت ادامه گفت‌وگوها مسائل مربوط به پادمان یا همان سه مکان ادعایی است؛ در آخرین اظهار نظرها در این خصوص نیز سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران، در سومین مجمع گفت‌وگوی تهران تاکید کرد که در ارتباط با مذاکرات اخیر، مساله پادمانی و ادعاهای مطرح‌شده از سوی آژانس باقی مانده است که البته مطالب مطرح‌شده مطالب قدیمی است و امیدواریم که سفر اخیر کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران باعث شود که قضیه حل شود. با وجود ابراز امیدواری خرازی اما سفر کارشناسان آژانس به ایران دستاوردی نداشت و نشریه پولیتیکو در تحلیلی از سفر هفته گذشته معاون مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران نوشت که هیچ پیشرفتی در روز دوشنبه برای مذاکره بر سر آنچه آخرین مانع باقیمانده برای توافق بر سر احیای توافق هسته‌ای ایران می‌خوانند، حاصل نشد. با این حال این نشریه آمریکایی از احتمال سفر رافائل گروسی مدیر کل آژانس در اوایل سال جدید میلادی به ایران خبر داده است.
همچنین حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در توییتی با اشاره به دیدار چند روز پیش خود با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در اردن در حاشیه نشست بغداد ۲ نوشت: «در دیدار با آقای بورل در مورد برداشتن گام‌های نهایی توافق، موافق بودیم. پنجره توافق از سوی ایران باز است اما نه برای همیشه.»
بورل نیز در این همین رابطه نوشت: «به عنوان هماهنگ‌کننده، همچنان به کار برای احیای برجام بر اساس نتایج مذاکرات وین ادامه می‌دهم. با امیرعبداللهیان، صحبت طولانی دراین‌باره داشتم و تاکید کردم که احیای برجام در خلأ راهبردی رخ نخواهد داد و این بخشی اساسی از یک چشم‌انداز و تصویر گسترده‌تر است.»
با در نظر گرفتن مجموعه مسائل یعنی هم تاکید ایران و غرب بر اینکه فقط مساله پادمان مورد اختلاف است و هم تحرکات اخیر آژانس آیا می‌توان امیدوار بود که به زودی مذاکرات احیای برجام نیز از سر گرفته شود؟ البته در رابطه با حل و فصل مسائل پادمانی، ایران و غرب دو الگوی متفاوت را پیگیری می‌کنند؛ یعنی ایران خواهان آن است که پرونده مسائل پادمانی قبل از روز صفر، یعنی روز اجرای برجام بسته شود. اما الگوی غرب و آژانس به این صورت است که اگر ایران همکاری‌ها و اقدامات مقتضی را درباره سه مکان ادعایی با آژانس داشته باشد، غربی‌ها در روز بازاجرا یعنی ۱۲۰روز پس از روز صفر (آغاز اجرای برجام) پرونده ایران را در شورای حکام ببندند. برجام طبق پیش‌نویس ۳۵صفحه‌ای جوزپ بورل قرار است در چهار مرحله اجرایی شود؛ این مراحل عبارتند از: روز صفر، روز تایید، روز اجرای مجدد و روز تکمیل. این موضوع در آخرین دور مذاکرات در وین در مردادماه توافق شد. مدلی که ایران آن را نمی‌پسندد و به دلیل بی‌اعتمادی‌اش به غرب به‌ویژه آمریکا خواهان آن است که قبل از آغاز هرگونه همکاری برجامی، پرونده پادمانی درباره سه مکان ادعایی بسته شود. زیرا ممکن است ایران همکاری‌هایش را آغاز کند و برخی تعهدات برجامی‌اش را انجام دهد اما در میانه راه بار دیگر آژانس با استناد به یکسری ادعاهای اسرائیل، این پرونده را باز و در مسیر همکاری‌های برجامی سنگ‌اندازی کند.
مذاکرات تحت تاثیر سیاست جهانی
حال اگر فرض را بر این بگیریم که مذاکرات بین ایران و غرب برای احیای برجام آغاز شود با توجه به اینکه گفته شده تنها موضوع اختلافی باقیمانده بحث پادمان است و راهکار حل آن نیز مشخص است آیا باز هم نیاز به گفت‌وگو وجود دارد یا اینکه فقط مساله اراده برای احیای برجام از اهمیت برخوردار است؟ همچنین کدام الگو احتمالا برای حل موضوعات پادمانی در دستور کار قرار می‌گیرد؛ حل مسائل پادمانی با آژانس پیش از آغاز مذاکرات یعنی الگوی مد نظر ایران یا همزمانی پیش‌بردن مذاکرات آژانس و مذاکرات برجام؟
رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «درست است که به لحاظ فنی و تکنیکی مساله اصلی مورد اختلاف، مساله پادمانی است اما در عین حال باید توجه کنیم که شرایط نظام بین‌المللی و سیاست جهانی از زمان توقف مذاکرات تا به امروز بسیار تغییر کرده است. اگر بپذیریم که مذاکره را نمی‌توان از شرایط محیطی حاکم بر آن جدا کرد، علاوه بر موضوع پادمان مسائل دیگری نیز وجود دارد که در صورت آغاز مذاکرات، مورد بحث خواهد بود.»
او افزود: «از جمله موضوعات، بحث اوکراین و کمک پهپادی ایران به روسیه است که هم برای آمریکا و هم اروپا مهم است. علاوه بر آن، موضوعات حقوق بشری نیز احتمالا در حاشیه مذاکرات مورد بحث قرار خواهد گرفت. بنابراین مشخصا این دو مساله از نظر اروپایی‌ها، شرایط محیطی حاکم بر مذاکرات هسته‌ای را متاثر خواهد کرد و حداقل غربی‌ها می‌خواهند در خصوص این دو مساله به یک تفاهم شفاهی برسند.»
قهرمانپور با اشاره به اینکه مساله پادمان بر اساس اسنادی است که اسرائیل از ایران به سرقت برده، افزود: «این در حالی است که فعلا بخشی از آن درخواست‌های اسرائیل از سوی آژانس مطرح شده است. در این بین درخواست ایران این است که کل موضوع یکجا بررسی شود. از نظر حقوقی ایران می‌گوید چون موضوع مطالبات ادعایی نظامی یعنی پی‌ام‌دی بسته شده به تبع آن این موضوعات که ذیل پی‌ام‌دی هست نیز باید بسته شود. اما آژانس این استدلال حقوقی ایران را قبول ندارد. در واقع این موضوع در زمره مسائل پادمانی عادی آژانس نیست و در دسته مسائل مهم جای می‌گیرد.»
این کارشناس در توضیح چرایی به درازا کشیدن حل مسائل پادمانی تاکید کرد: «اختلاف در این خصوص جدی است و حتی مقامات آژانس گفته‌اند که در سفر اخیر هیات آژانس به ایران پیشرفت خاصی حاصل نشده است. به عبارت دیگر آژانس اصرار دارد موضوع آنگونه که آژانس می‌خواهد جلو برود نه آنگونه که ایران می‌خواهد. آژانس می‌خواهد با روال خودش موضوع را جلو ببرد اما ایران می‌گوید اجرای توافق برجام منوط به این است که این پرونده بسته شود.»
چارچوب جدید شدنی نیست
همچنین مساله دیگر این است که آیا ایران و غرب یکی از الگوهای مطرح‌شده برای حل مسائل پادمانی را خواهند پذیرفت یا می‌خواهند چارچوب جدیدی را در پیش بگیرند؟ بنابراین اگر بازه زمانی جدیدی را برای آغاز مذاکره در نظر بگیریم چه دوره‌ای خواهد بود. فعلا که به دلیل آغاز سال جدید میلادی احتمالا تا نیمه ژانویه از تحول جدید خبری نیست و بعد از نیمه دوم باید منتظر باشیم.
قهرمانپور با بیان اینکه احتمال به‌کارگیری یک چارچوب جدید بسیار ضعیف است، گفت: «اگر طرفین بخواهند چارچوب جدیدی را پیش ببرند خیلی زمان‌براست زیرا این برجامی که الان به دست آمده سال‌ها زمان برده و طراحی چارچوب جدید خیلی زمان‌بر است. ضمنا شاید به تامین خواسته‌های دو طرف منجر نشود. یعنی شاید دو طرف خواسته‌های جدیدی داشته باشند که طرف دیگر زیر بار نرود.»
در عین حال البته اگر خبر پولیتیکو را مبنا قرار دهیم و قرار باشد گروسی اوایل ژانویه به ایران سفر کند آیا این سفر می‌تواند زمینه‌ساز حل و فصل مشکلات بین ایران و آژانس پیش از آغاز مذاکرات احیای برجام باشد؟ این کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل می‌گوید: «ما قبلا در مورد پی‌ام‌دی به یک توافق سیاسی رسیدیم؛ باید توجه داشت که توافق حقوقی سخت اما توافق سیاسی راحت است. اگر به توافق سیاسی برسیم به این صورت است که غرب بگوید ما برجام را احیا می‌کنیم و به موازات آن ایران به موارد درخواستی آژانس پاسخ دهد.»
قهرمانپور ادامه داد: «من به سفر آتی گروسی به ایران محتاطانه نگاه می‌کنم، زیرا حرف‌های مقامات غرب به‌ویژه آمریکا خیلی امیدوارانه نیست.»
احتمال ازسرگیری مذاکرات
این کارشناس در نهایت در پاسخ به این پرسش که چنددرصد احتمال می‌دهد در ماه‌های آتی مذاکرات از سر گرفته شود، گفت: «از نظر من احتمال ازسرگیری مذاکرات، متوسط رو به پایین مثلا حدود ۴۰درصد است. چون شرایط محیطی و شرایط کلان حاکم بر مذاکرات در چند ماه گذشته بسیار متفاوت شده و آن نقطه بهینه‌ای که دو طرف در اسفند ۱۴۰۰ به آن رسیده بودند الان وجود ندارد و ایران و غرب فعلا خیلی از هم دور شده‌اند.»»
