کنجد، معادله‌ای دو سر بُرد برای نانوایان
در طرح توزیع هوشمند یارانه نان که تحت برنامه موسوم به «جراحی اقتصادی» برای اصلاح نظام پرداخت یارانه در زنجیره آرد و نان صورت گرفت، قرار بود با حذف ارز ترجیحی قیمت نان برای مصرف‌کننده ثابت بماند و این طرح در ۲ فاز انجام شود. در فاز اول، تصمیم بر آن شد که نانوا آرد را با قیمت قبل تهیه کند، اما قیمت نان تغییری نکند و دولت مکلف شد تا مابه‌التفاوت هزینه تولید و هزینه نان را به نانوایان بپردازد. در فاز دوم نیز که هنوز اجرایی نشده، قرار است قیمت آرد آزاد شود، اما قیمت نان تغییری نداشته باشد و دولت مابه‌التفاوت قیمت نان و آرد را به نانوا پرداخت کند.
حال با گذشت حدود ۸ ماه از اجرای این طرح کماکان مشکلات این حوزه حل نشده و هر از گاهی اخبار جدید، حکایت از ناکامی طرح هوشمندسازی یارانه نان وزارت اقتصاد دارد.
آخرین خبر در همین رابطه که سروصدای عجیبی نیز به راه انداخت مربوط به سخنان محمد جلال، مشاور وزیر اقتصاد و دارایی بود که در گفتگو با رسانه ملی اعلام کرد: رصد داده‌های کارتخوان‌های هوشمند در نانوایی‌ها نشان می‌دهد روزانه ۵۰۰۰ تن آرد یعنی چیزی حدود ۵۰ میلیون قرص نان لواش در نانوایی‌ها گم می‌شود. این رقم از معادل سازی حجم آرد توزیع شده طی یک روز در نانوایی‌ها و مقدار نان تولید شده، مشخص شد.
این خبر در حالی از سوی مشاور وزیر اقتصاد اعلام شده که پیشتر سیداحسان خاندوزی، وزیر اقتصاد، شهریور ماه امسال گفته بود: وزارت اقتصاد اکنون می‌داند چه کسی از کجا چه مقدار نان خریده است.
بررسی‌ها در نقاط مختلف مازندران؛ حکایت از بکارگیری ترفندی جالب برای کسب سود بیشتر در نانوایی‌های سنگک و بربری دارد. مشاهدات نشان می‌دهد که نانوایان به بهانه استفاده از کنجد در پخت نان، نه تنها قیمتی مضاعف از مشتریان دریافت کرده بلکه با این شیوه موفق به ذخیره سهمیه آرد خود می‌شوند و با فروش آن در بازار آزاد نیز سود متنابهی دریافت می‌کنند.
این موضوع را رئیس یکی از اتحادیه‌های خبازی استان به صراحت عنوان کرده و می‌گوید: اساسا مصرف کنجد باید بر اساس درخواست مشتری باشد، اما روال غلطی در نانوایی‌ها باب شده که به شکل خودسرانه، کنجد توسط نانوایان استفاده می‌شود و به سفارش مشتری توجهی نمی‌کنند.
این رئیس اتحادیه که مایل است نامش برای خبرگزاری محفوظ بماند، با تاکید بر اینکه در سامانه کارتخوان نانوایی‌های سنگک و بربری استان مازندران، کنجد تعریف نشده است، افزود: نانوایان برای این منظور، در کارتخوان خود، یک نان کنجدی را معادل ۲ قرص نان معمولی محاسبه می‌کنند.
وی با بیان اینکه دولت دستگاه سفیدرنگ پوز در نانوایی‌ها را برای مشخص شدن میزان مصرف نانوایی‌ها بکار گرفته است، گفت: بابت هر یک میلیون تومان فروش نان، دولت ۱۵ درصد یارانه می‌دهد، یعنی برای ۲ میلیون فروش در روز، ۳۰۰ هزار تومان یارانه (سوبسید) دولتی به حساب نانوا واریز می‌شود.
از این رئیس اتحادیه پرسیدم که بکارگیری چنین شیوه‌ای در محاسبه نان کنجدی چه سودی برای نانوایان دارد؟ وی پاسخ داد: در این حالت اگر یک نانوایی مثلا ۷ کیسه سهمیه داشته باشد که ۴ کیسه آن را نان ساده و ۳ کیسه را کنجدی پخته باشد، در مجموع و بر اساس نرخ دولتی در واقع ۱۰ کیسه نان پخت کرده است؛ چراکه یک نان کنجدی نانوا معادل ۲ نان معمولی در کارتخوان محاسبه شده و در نتیجه ۳ کیسه کنجدی پخته شده در کارتخوان معادل ۶ کیسه محاسبه و ثبت شده است. در واقع طی این فرآیند سوبسید واریزی دولت به حساب نانوا به ازای ۳ کیسه بیشتر می‌شود.
این رئیس اتحادیه با اظهار به اینکه سود مضاعف این اتفاق، ذخیره چندین کیسه آرد طی یک ماه برای نانواست، تشریح کرد: هر نانوایی میزان مشخصی سهمیه روزانه آرد دارد؛ اگر سهمیه یک نانوایی سنگک را ۸ کیسه در نظر بگیریم که ۴ کیسه آن کنجدی پخت شده باشد، از آنجا که هر نان کنجدی پخت شده در دستگاه کارتخوان ۲ نان معمولی حساب می‌شود، در نتیجه ۲ کیسه آرد کنجدی برابر با ۴ کیسه می‌شود و در واقع ۲ کیسه آرد برای نانوا باقی خواهد ماند.
وی با بیان اینکه ۲ کیسه آرد بجای پخت در نانوایی، به قنادان با قیمت کمتر از آرد قنادی فروخته می‌شود، خاطرنشان کرد: به عنوان مثال یک کیسه آرد قنادی ۷۵۰ هزار تومان است، نانوایان آرد ذخیره شده خود را با قیمت ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان به قنادان می‌فروشند. در این حالت هم نانوا و هم قناد به سود مضاعفی می‌رسند.
این رئیس اتحادیه تصریح کرد: نکته جالب‌تر اینکه نرخ کیک و کلوچه قنادی بر اساس نرخ مصوب آرد قنادی قیمت گذاری می‌شود و این در حالی است که قناد سهم عمده آرد خود را از نانوایی‌ها با قیمت بسیار کمتری خریداری کرده و در نتیجه سود بیشتری کرده است. گواه این ماجرا اسناد ادارات غله شهرستان‌هاست، یک آمارگیری ساده در اداره غله نشان می‌دهد که این‌روز‌ها قنادان آرد کمتری خرید می‌کنند چراکه قیمت آرد قنادی بسیار بالاتر از قیمتی آرد یارانه‌ای است که از نانوا می‌گیرند.
وی با اشاره به اینکه کنجد یک ماده افزودنی و منبع درآمدی برای نانوایان است، افزود: در این حالت، نانوا بابت کنجد از دولت یارانه می‌گیرد که این یک تخلف آشکار بوده در واقع با این شیوه دولت متضرر اصلی ماجراست. این اتفاق به نوعی کلاه گذاشتن بر سر دولت است مضاف بر اینکه کنترل مصرف آرد نیز از دست دولت خارج می‌شود.
این مسئول که راه حل ماجرا را نیز در آستین دارد، می‌گوید: اگر قرار است کنجد در نانوایی‌ها استفاده شود باید اولا به سفارش مشتری باشد؛ ثانیا باید به‌جای کنجد، یک پلاستیک در دستگاه کارتخوان محاسبه شود نه اینکه یک قرص نان به ازای کنجد زدن ثبت شود. در واقع نان کنجدی باید در کارتخوان به صورت یک نان به علاوه یک پلاستیک محاسبه شود چراکه دولت بابت کنجد یارانه نمی‌پردازد.
اما تخلف در نانوایی‌های سنگک و بربری به همینجا ختم نمی‌شود. این رئیس اتحادیه خبازان پخت نان در سایز‌های مختلف را دیگر روال نادرست در نانوایی‌ها دانست و تصریح کرد: پخت نان سنگک و بربری در اندازه‌های مختلف و دریافت مبلغ بالاتر از نرخ مصوب به بهانه بزرگتر شدن نان یا بیشتر شدن وزن چانه خلاف است؛ اما این روال نادرست باعث شده نانوا برای کسب درآمد بیشتر قاعده مصوب پخت را رعایت نکند.
از او درباره امکان تخلف در پخت نان لواش پرسیدم، وی اظهار کرد: کم‌فروشی در نانوایی‌های لواش نه تنها بر روی وزن چانه اتفاق افتاده بلکه تخلف‌هایی، چون فروش نان به سوپرمارکت‌ها و ثبت فروش غیرواقعی در اثر تولید تراکنش‌های جعلی نیز از دیگر انحرافات طرح توزیع هوشمند یارانه نان است.
گفتنی است که چندی قبل و در مورخ ۳۰ آذرماه امسال نیز، مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی ۲۸ صفحه‌ای با عنوان «بررسی طرح اصلاح نظام پرداخت یارانه نان از سوی دولت سیزدهم در سال ۱۴۰۱» به این موضوع پرداخته بود. در ابتدای این گزارش گفته شد که شیوه پرداخت یارانه موجب حجم گسترده تخلف در زنجیره آرد و نان ازجمله قاچاق آرد به خارج از شبکه، مصرف نان به عنوان خوراک غیرانسانی، کاهش انگیزه برای افزایش کیفیت نان و آرد توسط واحد‌های نانوایی و کارخانجات آرد و در نتیجه کاهش کیفیت نان و ارائه خدمات به مشتریان شده است.
همچنین طی این مطالعه، مرکز پژوهش‌های مجلس بر مبنای مشاهدات میدانی و گزارش‌های مردمی و حتی گفتگو با مسئولان از تخلفات برخی واحد‌های نانوایی در سطح کشور خبر داد و نتیجه تمامی آن‌ها را باعث ضایع شدن حق مصرف‌کننده دانست.
با توجه به آنچه در گزارش آمده به نظر می‌رسد طرح توزیع هوشمند یارانه آرد و نان تا این مرحله نه تنها طرح موفقی محسوب نمی‌شود بلکه سبب ایجاد دومینویی از تخلفات در واحد‌های صنفی مرتبط با حوزه آرد و نان شده است. حالا شاید نگاهی دوباره و با تأمل به خبر مشاور وزیر اقتصاد درباره گم شدن ۵۰۰۰ تن آرد یارانه‌ای معادل ۵۰ میلیون نان لواش، درک و مفهوم آن را ملموس‌تر کرده باشد.
