روز گذشته شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر در تهران نشست مطبوعاتی مشترکی با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران داشت. در این دیدار مباحث متعددی بیان شد، اما آنچه بیشتر مورد توجه رسانههای داخلی قرار گرفت، پیامی بود که از سوی کشور قطر به ایران رسانده شد. وزیر امور خارجه ایران در این نشست ضمن تشکر از تلاشهای قطر برای اینکه مذاکرات لغو تحریمها به نتیجه برسد، اظهار کرد: «قطر تاکنون برای بازگشت طرفهای برجامی به این توافق و حصول توافق نهایی تلاشهای زیادی کرده است و امروز نیز پیامهایی را از طرفهای مقابل این مذاکرات از طریق وزیر خارجه قطر دریافت کردیم.» این در حالی است که نشریه نیوز ویک روز شنبه هشتم بهمنماه نوشت: «جان کربی، هماهنگکننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید در جمع خبرنگاران گفته است که رئیسجمهور بایدن انتظار حصول پیشرفت در مذاکرات هستهای با ایران در آینده نزدیک را ندارد.»
همچنین پیش از این ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در یک نشست خبری تاکید کرد: «موضوع احیای توافق هستهای (برجام) در دستور کار دولت بایدن نیست و در حال حاضر، «حمایت از ایرانیانی که به خیابان آمده و خواستار حقوق همگانیشان هستند، محکومیت و مقابله با ارائه کمکهای امنیتی به روسیه در جنگ اوکراین، آزادی شهروندان آمریکایی که بهطور غیرقانونی در ایران زندانی شدهاند»، در دستور کار واشنگتن قرار دارد.» او بار دیگر با مقصر جلوه دادن ایران در روند احیای برجام در مذاکرات وین گفت: «برجام بهدلیل اینکه ایرانیها مرتبا از بازگشت دوجانبه به پایبندی به برجام رویگردان بودهاند، در دستور کار قرار ندارد.» هرچند عباس باقرپور، سفیر ایران در وین در توییتی با اشاره به ادعای کشورهای اروپایی و آمریکایی بر اینکه برای بازگشت به مذاکرات احیای برجام آمادگی ندارند و این مسئله در اولویتشان نیست، نوشت: «زمانی که آمریکا از برجام خارج شد و تحریمهای غیرانسانی خود را دوباره اعمال کرد، هیچکس در غرب به آن اهمیتی نداد! در مقابل، وقتی که ایران بر پایه حق قانونی خود به موجب برجام و بر مبنای اصل حقوقی «متقابل بودن حق و تکلیفهای قراردادی بین طرفین» گامهای برگشتپذیر را آغاز کرد، همانها دارند فریاد میزنند که برجام در حال بیاثرشدن است! اکنون هم اروپاییها با همراهی آمریکاییها مدعیاند آماده بازگشت به برجام نیستند.»
در این میان طی چند روز گذشته چند کشور در پارلمان اروپا بهدنبال درخواست قطع هرگونه همکاری با ایران خواهان پایان بخشیدن به موضوع احیای برجام توسط اروپا شدند. هرچند خواسته برجامی فرجامی نداشت، با این حال در فضای کنونی داخلی و بینالمللی ایران، کمتر کسی به احیای برجام امیدوار است؛ هرچند هنوز کورسویی از امید زنده است.
گسل جدیدی شکل گرفته است
مهدی مطهرنیا، استاد دانشگاه کارشناس روابط بینالمللی در واکنش به ارسال پیام از سوی آمریکا به ایران، به هممیهن، گفت: «آنچه در اخبار آشکار وجود دارد نشاندهنده نوعی تزاحم و اصطکاک معنادار میان تهران و واشنگتن است. در حال حاضر فشارهای آمریکا بیشتر شده و از محدوده تمرکز روی برجام به پرونده حقوق بشر تسری یافته است؛ لذا نهتنها فشارهای ناشی از وجود پرونده هستهای بلکه گسل دیگری ناشی از مسائل حقوق بشری باز شده که موید این است که فشارهای آمریکا فزونی یافته است. با این حال این دلیل نمیشود که آمریکا بهعنوان کشور عملگرا بهدنبال مذاکره و دیپلماسی در جهت اهداف و منافع ملی خود بهره نبرد؛ بنابراین میتوان گفت تناقضی میان ایندو وجود ندارد.» او با تاکید بر اینکه پیامهایی که آمریکا با واسطه برای ایران ارسال میکند با آنچه در صحنه عمل دیده میشود، بهنوعی تکمیلکننده همدیگر برای ایجاد فشار به ایران است، تاکید کرد: «آمریکا نهتنها همکاریهای خود را با اسرائیل و کشورهای عربی برای تحت فشار گذاشتن تهران کم نکرده بلکه آن را گسترش داده است. بارها گفتهام که بعد از برجام ۲۰۱۵ آمریکا بهدنبال محدود کردن تهران در سطح بینالمللی و منطقهای بوده و هماکنون با ائتلاف عربی و عبری موفق به این امر شده است. رهبری این وضعیت را آمریکا، مدیریت آن را اسرائیل و وضعیت میدانی از نظر پشتیبانیها را کشورهای عربی برعهده گرفتهاند و مانور نظامی درخت بلوط توسط آمریکا و اسرائیل بهصورت مشترک در حال انجام است.»
این کارشناس بینالملل با بیان اینکه در همین اثنا که وزرای ایران و قطر در حال صحبت درباره پیام آمریکا بودند، مجتمع دفاعی اصفهان مورد خرابکاری قرار میگیرد، گفت: «در ظاهر تعارض میان آنچه گفته میشود و آنچه عمل میشود، وجود دارد، اما در حقیقت ایران تحت فشار بیشتر از سوی این کشور است. آمریکا از هر موضوع و مسالهای برای محدود کردن ایران استفاده میکند.» مطهرنیا معتقد است که بههیچوجه ایران نمیتواند شروطی که برای بازگشت به میز مذاکره را بیان کرده است، بهدست بیاورد و تردیدی وجود ندارد که ایران برای احیای برجام باید امتیاز بیشتری نیز بدهد. او میگوید: «برجام بهمعنای توافق ۲۰۱۵ دیگر وجود ندارد و آنچه تحت عنوان برجام گفته میشود، استعارهای از دور جدید از فشارها و رسیدن به یک توافق مناسبتر برای واشنگتن است.»
غرب و آمریکا عجلهای برای احیای برجام ندارند
ابوالفضل بازرگان، کارشناس بینالملل نیز درباره پیامهای دریافتی مربوط به برجام توسط کشور قطر، به هممیهن گفت: «جمله مشخص وزیر امور خارجه قطر این بود که پیامهایی از طرف آمریکا برای ایران آمده است که بخشی از آن مربوط به برنامه هستهای و مسائل منطقه است؛ حتی تاکید شده که مشخصا درباره برجام نبوده، اما میتواند مربوط به این مسئله هم باشد. اگر بر این موضوع دقیقتر تمرکز کنیم میتوان گفت که پیام خوشایند و خوشبینانهای برای احیای برجام دریافت نکردهایم. با توجه به شرایط بینالملل و شرایط داخلی ایران به نظر نمیرسد غرب و آمریکا به این راحتی با ایران درباره احیای برجام مذاکره کنند و هیچ عجلهای هم ندارند، زیرا احساس میکند ایران بر اساس شرایط داخلی و بینالمللی در موضع ضعف قرار دارد و آنها نهایت استفاده را از شرایط موجود برای امتیازگیری از ایران میبرند.» او با اشاره به اینکه وزیر امور خارجه بهعنوان سیاستگذار برای وضعیت داخلی کشور در انتقال پیامها شرایطی را در نظر میگیرد، تاکید کرد: «مقامات ارشد کشور در بیان مسائل خارجی و سیاست خارجه قطعا اهداف سیاسی خاصی را مدنظر دارند؛ بنابراین ترجیح میدهند عنوان کنند که مذاکرات در حال ادامه بوده و وضعیت خوشبینانه است و هر لحظه میتوان به احیای برجام رسید. این سیاست کاملا بر اساس دلایل خاصی پیگیری میشود، اما واقعیت این است که در شرایط بینالمللی احیای برجام در اولویت غرب و امریکا نیست.» این کارشناس بینالملل درباره نقش میانجیگری قطر درباره احیای برجام، گفت: «همواره کشورهایی وجود داشتند که نقش میانجیگری را برای ارتقای جایگاه بینالمللیشان و منافع خود انجام دادهاند، مانند کشور ترکیه که در ارتباط با جنگ روسیه و اوکراین سعی دارد نقش میانجیگری داشته باشد، اما الزاما این به معنای نزدیکی به این دو کشور نیست. کشور قطر در مقایسه با دیگر کشورهای عرب روابط حسنهای با ایران داشته و دارد. روابط قطر با ایران میانه است، زیرا ایندو کشور منافع مشترک دارند. از سوی دیگر ایران در محاصره چهارساله قطر همراه این کشور بوده است؛ بنابراین نقش میانه این کشور به معنای این نیست که برای منافع ایران میانجیگری میکند بلکه این کشور بیشتر نقش کاتالیزور را دارد. در این شرایط بهتر است ایران بهدنبال منافع حداکثری خود باشد.»