پشت پرده تخریب بافت تاریخی شیراز

طی چند روز گذشته ۲۰۰ تن از فعالان حوزه‌های معماری، شهرسازی و میراث‌فرهنگی، با صدور بیانیه‌ای در پی خبر ادامه مجدد تخریب بافت تاریخی شیراز، تأکید کردند: «ضروری است بافت و بنا‌های ارزشمند تاریخی شهر شیراز، فوراً توسط وزارت میراث فرهنگی ثبت ملی شوند و از تخریب بافت تاریخی شیراز جلوگیری به عمل آید.»

محمدمهدی کلانتری (دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز و دبیر پویش‌های اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران) نیز پیش از گفته بود: «راه ارتباطی به طول ۱۰۰۰ متر و عرض نامشخص بافت تاریخی در شرایطی در حال تملک و تخریب ضرب‌الاجلی قرار گرفته که هیچگونه طرح مصوبی در کمیسیون ماده ۵ استان فارس و شورای عالی معماری و شهرسازی کشور ندارد.»

سیدمحمدرضا رضازاده، عضو هیأت امنای آستان‌های مقدس و مشاور تولیت حرم مطهر شاهچراغ (ع)، اما در یادداشتی موضوع تخریب بافت را رد کرده و در یادداشتی می‌نویسد: «مخالفان امروز ساماندهی اطراف حرم، آن سال‌ها اقدام درخوری برای جلوگیری از اجرای آن پروژه به عمل نیاوردند، همان‌ها که بعضی‌شان آن زمان بر کرسی‌های مسئولیت میراث فرهنگی کشور تکیه زده بودند و امروز طلبکارانه در جایگاه مدعی ایستاده‌اند.»

او ادامه می‌دهد: موضوع بافت تاریخی شیراز که به خبری داغ در شبکه‌های اجتماعی و البته کانال‌های معاندان تبدیل شده، هرازگاهی با انتشار تصاویری از تخریب خانه‌های تاریخی و انتساب آن به شیراز همراه بود، این در حالی است که به گفته چند تن از مسئولان استان، هیچ خانه تاریخی در دولت سیزدهم در شیراز تخریب نشده است. وقتی دروغشان برملاء شد، نوشتند: ظاهرا عملیات تخریب متوقف شده است.

رضازاده در بخش دیگری از این یادداشت می‌نویسد: چه خوب بود استاد محترم دانشگاهی که حتما صاحب دانش و تجارب ارزشمندی در رشته علمی خود هستند، در مفاد نامه‌ای هم که به امضای تمامی مسئولان شهر (استاندار، نماینده، ولی فقیه و امام جمعه شیراز، همه نمایندگان شیراز در مجلس، رئیس شورای شهر، شهردار و تولیت‌های آستان‌های مقدس) رسیده، تامل بیشتری می‌کردند و از این صدای تظلم به مثابه یک فاجعه تاریخی یاد نمی‌کردند.

براساس گزارش خبرگزاری ایلنا؛ یکی از افرادی که از تخریب بافت شیراز سخن گفته است (موضوعی که عضو هیأت امنای آستان‌های مقدس و مشاور تولیت حرم مطهر شاهچراغ (ع) آن را از اساس کذب دانسته است)، محمد درویش (فعال محیط زیست) است. او با بیان اینکه به رغم اینکه قرار بود تخریب بعضی از خانه‌های بافت تاریخی شیراز در ۱۷ بهمن انجام شود، اما تلاش‌های روز‌های گذشته این موضوع را متوقف کرد، می‌گوید: موضوع تخریب بافت تاریخی را از استاندار اسبق فارس شنیدم و اطلاعی از صحت و سقم آن ندارم. بعید نیست که افراد پرقدرتی پشت پرده بافت تاریخی شیراز باشند؛ اما به دلیل فرهنگی بودن شهر شیراز و وجود افراد نخبه اجازه تخریب به آن‌ها داده نمی‌شود.

درویش با بیان اینکه اعضای شورای شهر شیراز نیز با تخریب بافت تاریخی شیراز مخالف هستند، خطاب به سیدمحمدرضا رضازاده می‌گوید: ایشان که امروز به عنوان مشاور تولیت حرم مطهر شاهچراغ (ع) است زمانی که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای فارس و بوشهر و کهکیلویه و بویراحمد بود، سد گتوند را بدون توجه به هشدار‌ها احداث کرد و کسی هم نتوانست جلوی او را بگیرد.

این فعال محیط زیست در ادامه اشاره‌ای هم به پتروشیمی میانکاله کرده و می‌گوید: افراد زیادی پشت آن بودند، اما توانستیم از احداث آن جلوگیری کنیم.

احیای بافت تاریخی بودجه می‌خواهد

یکی دیگر از اظهارنظرکنندگان درباره بافت تاریخی شیراز، نماینده شیراز و زرقان است. او سخنانش را به لزوم مقابله با تخریب بافت تاریخی معطوف کرده و با بیان اینکه مسئولان زمانی که ناهنجاری اطراف حرم را مشاهده می‌کنند طاقتشان کم می‌شود و امکان دارد دست به اقدامات و تصویب طرح‌هایی بزنند، می‌گوید: مسئولان زمانی که می‌توانستند اقدامات خوبی اطراف حرم مطهر انجام دهند از فعالیت در این بخش سر باز زدند.

علیرضا پاک فطرت با اشاره به اینکه به نظرک در بحث موضوع بافت تاریخی میراث فرهنگی مقصر است و این سازمان نباید به راحتی خانه‌های تاریخی را رها و سبب تخریب آن شود، ادامه می‌دهد: اگر میراث فرهنگی بودجه کافی جهت راه‌اندازی و احیای خانه‌های تاریخی ندارد باید راه‌حل‌های لازم را جهت نوسازی این خانه‌های ارزشمند و ماندگار ارائه دهد.

پاک فطرت به این موضوع هم اشاره می‌کند که: شهرداری جهت احیای بافت تاریخی بسته‌های تشویقی به افراد ارائه می‌دهد که صرفه اقتصادی برای مردم ندارد.

این نماینده مجلس با اشاره به اینکه اگر میراث فرهنگی اعتقادی به ارزش و احیای خانه‌های بافت تاریخی دارد باید راه‌حل‌های لازم را برای بهبود آن‌ها ارائه دهد، می‌گوید: رها کردن خانه‌های بافت تاریخی و منجر شدن به تخریب آن امری ستودنی نیست و بسیار نازیباست.

وی با بیان اینکه از ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی شیراز حدود ۲۵۰ هکتار آن باقی مانده است، ادامه می‌دهد: اگر طرح اجرایی و مناسبی جهت ساماندهی بافت توسط میراث فرهنگی ارائه نشود قطعا مسائل جوی باعث تخریب آن می‌شود و از سوی دیگر بسیاری از خانه‌های بافت تاریخی با مشکل ریشمیز (موریانه) مواجه شده‌اند.

پاک فطرت با تاکید بر توجه ویژه شهرداری به بافت تاریخی شیراز عنوان می‌کند: بافت تاریخی شیراز هویت این شهر است و هنوز صدای کفش علما و مردمی که از کوچه پس کوچه‌های آن به سمت مکتب خانه و محل کسب علم و هنر و مسجد می‌رفتند، به گوش می‌رسد و احیای این بافت باید در دستور کار قرار بگیرد.

وی به دوره شهردار بودن خودش اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: زمانی که شهردار بودم تمام تلاشم را برای حفظ بافت تاریخی انجام دادم. قطعا تمام افراد و خانوار‌های شیرازی که در بافت تاریخی زندگی می‌کردند به این دلیل که اجازه نوسازی و بازسازی منازل را نداشتند در دهه اول انقلاب از بافت تاریخی مهاجرت کردند و منازلشان را به اتباع بیگانه و افاغنه اجاره دادند.

پاک فطرت با اشاره به اینکه در آن زمان جهت احیای بافت بار‌ها با سازمان میراث فرهنگی کشور جلسه برگزار کردیم، می‌افزاید: جهت احیای بافت به رئیس سازمان میراث فرهنگی وقت آقای سلطانی فر پیشنهاد دادم که در صورت امکان یک طبقه به خانه‌ها اضافه شود و ارتفاع خانه‌ها به ۱۰ و نیم متر برسد.

عضو مجمع نمایندگان فارس با اشاره به اینکه ارتفاع گنبد حرم مطهر حضرت شاهچراغ حدود ۱۱ و نیم متر است که افزایش ارتفاع ساختمان‌ها به ۱۰ و نیم متر نمی‌تواند به این بخش هم وارد آسیب کند، می‌گوید: به رغم استقبال مسئولان از این پیشنهاد، اما عملا اتفاقی رخ نداد و قطعا نوسازی خانه‌های بافت تاریخی باید توجیه مناسبی برای مردم و اهالی بافت داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه موضوع افزایش ارتفاع به دفتر فنی سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و افرادی که در آن مشغول به فعالیت بودند شناخت کافی از بافت تاریخی نداشتند، می‌گوید: متاسفانه انجام نشدن اقدامات درست و به موقع در گذشته باعث شده تا امروز شاهد چنین اتفاقاتی در میراث ماندگار شیراز باشیم.

این نماینده مجلس با بیان اینکه مسئولان استان و شیراز باید در مرحله نخست قدمت بافت تاریخی شیراز را مطالعه کنند، تاکید می‌کند که: در شرایط فعلی نباید به فضای مجازی اعتماد کرد و میراث فرهنگی باید پاسخ شایعات مطرح شده را بدهد.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی: ما گفتیم مرمت کنید، نگفتیم تخریب کنید!

مصیب امیری - رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری -  نیزدر گفتگو با ایسنا در واکنش به اظهارنظر‌هایی مبنی بر موافقت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تخریب ۳۵ پلاک در بافت تاریخی شیراز، با توجه به مصوبه کمیسیون ماده ۵ که براساسِ خط پیشنهادی این پژوهشگاه صادر شده است، اظهار کرد: درباره بافت تاریخی شیراز، طرح‌های مختلفی وجود داشت؛ مشاور طرح یک نظر داشت، وزارت میراث فرهنگی نظری مشابه آن داشت و متولیان و دست‌اندرکاران هم یکسری ایده داشتند، همه این‌ها در گروه‌های کارشناسی جمع‌بندی شده است و خطی که عنوان شده از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری پیشنهاد شده، جدا از خط مشاور طرح توسعه حرم شاهچراغ نیست.پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با تاکید بر این نکته که در بین گزینه‌های مختلفی که درباره اتصال دو حرم در شیراز وجود دارد، می‌تواند وضع موجود را به‌سازی و سامان‌دهی کند و به حفاظت آنجا منجر شود، طرح مشاور را با این دیدگاه که تخریب کم‌تری دارد، مد نظر قرار داده است. خطی که به آن اشاره می‌کنند، خط تخریب نیست. روی خط پیشنهاد شده از سوی پژوهشگاه یکسری بناها، شناسایی و تاکید شده که این بنا‌ها باید مرمت شوند؛ چه بنا‌هایی که ثبت شده‌اند و چه بنا‌هایی که ارزشمندند. اگر برخی آن خط را با خط تخریب اشتباه گرفته‌اند، باید بدانند که بحث متفاوتی مطرح است.

کمیسیون ماده ۵ در ۲۵ اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱، طرح «تفصیلی بافت پیرامون حرم شاهچراغ (ع)» را با امضای استاندار فارس، شهردار شیراز، مدیرکل راه و شهرسازی فارس، رییس سازمان جهاد کشاورزی فارس، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس، رییس شورای اسلامی شهر شیراز، مصوب کرد که طبق مواد آن اجرای این طرح در محدوده ۵۷ هکتاری مورد تایید قرار گرفته است که طرح شبکه‌بندی معابر، سامان‌دهی ۸ امامزاده و مسیر ارتباطی بین آن‌ها با رویکرد حفظ وضعیت موجود، رعایت اصول پدافند غیرعامل و ایمنی از جمله موارد مصوب آن کمیسیون بود. بر این اساس مصوب شده مسیر زیارتی تعریف شده از مسجد طبالیون تا معبر موجود شمال حرم مطهر سید علاءالدین حسین، روانبخشی و ادامه یابد.

کمیسیون ماده ۵ همچنین اتصال حرمین در قالب یک میدان پیاده‌راه با هندسه مناسب محدوده پیشنهادی از شمال به خط مشکی ترسیم شده روی نقشه و از شرق به حرم حضرت سید علاءالدین حسین (ع) و از غرب به مسجد عتیق و مسجد طبالیون و از جنوب به ساختمان موجود مشهور به بین‌الحرمین طبق طرح، تصویب کرده است.

در بند شش این مصوبه همچنین آمده است تمام آثار ثبت شده ملی و واجد ارزش واقع در این محدوده با کاربری متناسب حفظ شده و در صورت ایجاد تردید در ارزشمندی برخی از بنا‌های واجد ارزشِ اعلام شده، این موضوع در کمیته‌ای متشکل از نمایندگان استانداری به نمایندگی معاونت هماهنگی امور عمرانی و معاونت امور زائران و گردشگری، میراث فرهنگی و گردشگری، راه و شهرسازی، شورای اسلامی شهر، شهرداری شیراز و نمایندگان استان‌های مقدس مورد بررسی و بازنگری مجدد قرار گیرد.

همچنین مصوب شده که محدوده تدقیق شده (حدفاصل خط مشکی تا مجموعه بین‌الحرمین) طراحی شهری میدان پیاده‌راه مناسب با لحاظ کردن مداخلات کالبدی متعارف همچون مرمت، حفاظت، نوسازی، بازسازی، تجدید بنا، تغییر عملکرد به فضای باز شهری تهیه و به تایید کمیسیون ماده ۵ استان برسد.

این مصوبه با توجه به اشاره‌ای که به خط پیشنهادی پژوهشگاه دارد، نگرانی‌ها را درباره تخریب بیشتر بافت تاریخی شیراز تشدید کرده است.

تخریب بافت تاریخی شیراز در چهار دهه مکرر صورت گرفته است:

۱-تخریب بافت تاریخی شمال مسجد نو با نابودی ده‌ها خانه و ساخت خیابان شهید دستغیب در دهه ۱۳۶۰،

۲-تخریب حدود ۸۰ هزار متر مربع از بافت تاریخی در جنوب بارگاه شاه چراغ به نام بین‌الحرمین در اوایل دهه ۱۳۷۰ و تبدیل آن به پاساژ‌ها و هتل و ...

۳-تخریب ۳۵۰۰۰ متر مربع فضای پیرامون مدرسه خان (مدرسه ملاصدرا عالم بزرگ اسلامی) که تبدیل به پاساژ طلافروشی در حریم حفاظتی این مدرسه مهم کم‌نظیر تاریخی شده است.

۴-احداث خیابان ۹ دی در بافت تاریخی به بهانه ایجاد دسترسی به در غرب شاه چراغ و به بهای تخریب ده‌ها خانه تاریخی، در حالی که دسترسی از طریق خیابان و میدان موجود بود و با ساخت شبستان روی میدان احمدی، راه دسترسی عمومی را بستند و مجموعه را با مشکل مواجه کردند.

۵-طرح ۵۷۰ هزار متری (بیش از نیم میلیون متر مربع) گسترش شاه چراغ (ع) با هدف تخریب بخش‌های بزرگی از بافت تاریخی و ایجاد صحن بزرگ (به اندازه تقریبی ۶ زمین فوتبال)، قبرستان زیرزمینی و مراکز رفاهی، خرید و ... که تاکنون بخش‌هایی از این محدوده تخریب شده است. اجرای این طرح تقریبا در نیمه‌های دهه ۹۰ متوقف شد، اما از سال ۱۴۰۰ بار دیگر به جریان افتاده است.