تفاوت معنی‌دار درآمد نفتی عربستان و ایران
اخیرا گزارشی درباره شرکت آرامکو منتشر شد که در شبکه‌های اجتماعی بسیار خبرساز شد. این گزارش مربوط به درآمد و سود شرکت آرامکو بود که نشان از عملکرد خیره‌کننده این شرکت در بازار جهانی نفت داشت.
طبق گزارش منتشر شده سود خالص شرکت آرامکو در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۶۱ میلیارد دلار بوده که بیشترین میزان سود این شرکت از زمان عرضه عمومی در بازار بورس عربستان بوده است. این بدین معنی است که این شرکت به طور متوسط ماهانه نزدیک به ۱۳.۵ میلیارد دلار سود خالص داشته است. همزمان میزان درآمد فروش نفت ایران در یازده ماهه اخیر نیز توسط وزیر نفت اعلام شد که در مقایسه با آرامکو رقم بسیار ناچیزی بود.
چند روز پیش وزیر نفت از درآمد ۱۴ میلیارد دلاری ناشی از فروش نفت خام (معادل سود یک ماه شرکت آرامکو) طی یازده ماه سال ۱۴۰۱ خبر داد که این رقم البته تنها درآمد فروش است نه سود خالص. ایران که زمانی نه چندان دور دومین تولیدکننده نفت اوپک بوده اکنون رده پنجم را به خود اختصاص داده است. عربستان در سال ۲۰۲۲ رده اول، عراق با صادرات روزانه ۴ میلیون و ۴۴۸ هزار بشکه رده دوم، امارات بابیش از سه میلیون بشکه رده سوم، کویت با ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه چهارم و ایران با ۲ میلیون و ۵۵۰ هزار بشکه جایگاه پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
آرامکو در سال ۲۰۲۲
درآمد فروش آرامکو در سال ۲۰۲۲ بیش از ۵۳۵ میلیارد دلار بوده و این در حالیست که در سال ۲۰۲۱ این رقم روی عدد ۳۶۰ میلیارد دلار قرار داشت که رشدی بیش از ۴۸ درصد در یک سال اخیر را رقم زده است. جنگ بین روسیه و اوکراین و همچنین افزایش شدید قیمت نفت و سایر مشتقات نفتی به کام آرامکو تمام شد تا این شرکت بتواند رکورد سودآوری سال‌های اخیر خود را بشکند. اگر سایر درآمد‌های مربوط به فروش محصول را در نظر بگیریم کل درآمد آرامکو از مرز ۶۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ عبور کرده است.
نکته، اما اینجاست که سود خالص شرکت پیش از پرداخت مالیات و زکات به دولت حدود ۳۰۷ میلیارد دلار بوده که این شرکت حدود ۱۴۶ میلیارد دلار مالیات و زکات پرداخت کرده است. یعنی دولت به غیر از سهم خود در شرکت آرامکو و دریافت سود تقسیم شده این شرکت، حدود ۱۴۶ میلیارد دلار نیز در قالب مالیات و زکات دریافت می‌کند که می‌تواند بخش عمده‌ای از بودجه کشور را تأمین می‌کند. سود خالص شرکت بعد از پرداخت مالیات و زکات ۱۶۱ میلیارد دلار بوده در حالی که در سال گذشته این رقم ۱۰۹ میلیارد دلار بوده که رشدی حدودا ۴۷ درصدی را نشان می‌دهد.
نکته دیگر گزارش مالی آرامکو در سال ۲۰۲۲ افزایش شدید سرمایه‌گذاری‌های کوتاه مدت این شرکت بوده که از حدودا ۷ میلیارد دلار بوده و این رقم در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۷۴ میلیارد دلار رسیده است.
همچنین سرمایه‌گذاری آرامکو در شرکت‌های دیگر داخلی و بین‌المللی و خرید سهام آن‌ها نیز اکنون بالای ۳۴۰ شرکت است که حدود ۸۵ تا از این شرکت‌ها در مالکیت ۱۰۰ درصدی آرامکو هستند. همچنین آرامکو در حدود ۱۸۰ شرکت داخلی و بین‌المللی سرمایه گذاری تقریبا ۷۰ درصدی کرده که مالکیت اکثر این شرکت‌ها را برعهده گرفته است. این غول انرژی جهان همچنین با حدود ۷۵ شرکت داخلی و بین‌المللی سرمایه‌گذاری مشترک (Joint) کرده تا بتواند فعالیت‌های خود را در سراسر جهان گسترش دهد. شرکت‌هایی که آرامکو به اشکال مختلف در آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده تقریبا در سراسر جهان پخش هستند و شامل کشور‌هایی مانند آمریکا، چین، کره جنوبی، لهستان، هلند، هند، روسیه، انگلستان، اسپانیا، بلژیک، فرانسه، برزیل، آلمان، سوئیس، اندونزی، سنگاپور، آرژانتین، اتریش کانادا، جمهوری چک، فنلاند، دانمارک، هنگ‌کنگ، مجارستان، ایتالیا، ژاپن، مالزی، مکزیک، سوئد، ویتنام، اردن، امارات، آفریقای جنوبی، لبنان، تونس، مصر، لیبریا، موریتانی، کویت، بحرین و .. هستند.
آرامکو در سال ۲۰۲۲ نیز فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داد که در راستای گسترش و ارتقای فعالیت این شرکت بود. از جمله این فعالیت‌ها در یک سال اخیر عبارتند از تکمیل فرآیند خرید ۴۹ درصد سهام «شرکت خطوط لوله گاز آرامکو» به ارزش ۱۵.۵ میلیارد دلار، اجرای پروژه‌های تراکم در میدان‌های گازی حرض و الحویه که انتظار می‌رود در سال جاری ظرفیت استخراج از این میدان‌ها به ظرفیت کامل خود برسد، همکاری با شرکت «استون مارتین» در مسابقات فرمول یک، استقرار سوپرکامپیوتر قوار - ۱ که دومین سوپرکامپیوتر سریع منطقه‌ی منا بعد از سوپرکامپیوتر دمام - ۷ آرامکو است، سرمایه‌گذاری در یک مجموعه پتروشیمی در شمال شرق چین، سرمایه‌گذاری ۱.۵ میلیارد دلاری در تکنولوژی پیشرفته در بخش انتقال انرژی، تقویت زنجیره عرضه محصولات در قالب ۹۰ قرارداد به ارزش بیش از ۱۷ میلیارد دلار، تقویت حضور در اروپا با انجام سه معامله در بخش پایین‌دستی با شرکت لهستانی «پی کی ان اورلِن»، عرضه ۲۹ درصد از شرکت «مرافیق» از زیرمجموعه‌های آرامکو در بورس عربستان، قرارداد خرید بخشی از سهام شرکت «والوولین» (Valvoline) آمریکا که یک شرکت تولید و توزیع روغن موتور است، توافق برای توسعه یکی از بزرگترین کارخانه‌های کراکینگ بخار صنعت پتروشیمی جهان در کشور کره جنوبی که نفت خام را به محصولات پتروشیمی تبدیل می‌کند. همچنین موافقت آرامکو با «توتال انرژی» برای ساخت یک مجموعه بزرگ پتروشیمی در عربستان و نیز سرمایه‌گذاری در حوزه کربن، انتقال اولین محموله آمونیاک آبی به کره جنوبی و نیز عرضه بیش از ۲۹ درصد یکی از مجموعه‌های آرامکو به نام «لوبِرِف» در بورس عربستان را از جمله فعالیت‌های دیگر آرامکو در سال ۲۰۲۲ می‌توان نام برد.
شرکت آرامکو همچنین سرمایه‌گذاری‌های زیادی در بخش تکنولوژی های‌تک انجام داده که بخشی از این فعالیت‌ها در سطح کلی برای عبور عربستان از سیستم تک محصولی و متنوع کردن جریان‌های درآمدی به این کشور است. صندوق سرمایه‌گذاری بزرگ دولتی این کشور (PIF) سرمایه‌گذاری‌های زیادی در کشور‌های دیگر در بخش‌های مختلف انجام داده که باید این سرمایه‌گذاری‌ها را در همین راستا ارزیابی کرد.
افزایش شدید قیمت نفت در جهان و از طرف دیگر تحریم نفتی روسیه باعث شد که آرامکو قدرتمندتر از قبل خود را به بازار انرژی جهان عرضه کند چرا که با خلا حضور روسیه در بازار نفت اروپا این شرکت آرامکو بود که توانست درآمد زیادی را در سال ۲۰۲۲ برای خود کسب کند. افزایش قیمت نفت و تحریم نفتی روسیه اگرچه برای آرامکو سال مالی بسیار خوبی را رقم زد، اما بر عکس برای ایران هیچ نفعی نداشت.
مقایسه وضعیت ملی نفت ایران و آرامکو در بازار جهانی انرژی
انتشار عملکرد مالی آرامکو در حالیست که هیچ گونه اطلاعات مالی از شرکت ملی نفت ایران وجود ندارد و در واقع به نظر می‌رسد که هیچ کس نمی‌تواند اطلاعات مالی دقیق از جمله صورت‌های سود و زیان و یا ترازنامه این شرکت را مشاهده کند. اطلاعات مالی نفتی ایران تنها از زبان مسئولین شنیده می‌شود که این آمار‌ها نیز گا‌ه متناقض و یا ناقص است. این در حالیست که شرکت ملی نفت ایران یک شرکت ملی و متعلق به همه مردم است و باید شفافیت کامل را سرلوحه کار خود قرار دهد تا همه مردم بتوانند اطلاعات مالی ریز و درشت این شرکت در فروش سرمایه ملی ایرانیان را رصد و مشاهده کنند. نه گزارشی از عملکرد مالی شرکت ملی نفت ایران وجود دارد و نه حتی میزان دارایی‌های این شرکت مشخص است.
هیچ داده‌ی مالی از جمله صورت‌های مالی در وبسایت شرکت ملی نفت ایران درج نشده و حتی نرخ تسعیر درآمد‌های نفتی نیز دقیقا مشخص نیست و مجلس نیز نرخ را به صورت شناور تعیین کرده است. دولت ابتدا نرخ دلار بودجه را ۲۳ هزار تومان تعیین کرد این در حالی بود که هم اکنون دلار‌های نفتی در سامانه نیما با نرخ ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان به صورت میانگین به فروش می‌رسد. از طرف دیگر با راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلا که خود از دو نرخ ارز پشتیبانی می‌کند نرخ تسعیر دلار‌های نفتی بیش از پیش مبهم شده است و مردم و کارشناسان هیچ اطلاعاتی از این داده‌ها ندارند. افزایش نرخ تسعیر ارز باعث افزایش درآمد‌های دولت می‌شود، اما مشخص نیست نحوه هزینه‌کرد آن چگونه خواهد بود.
شرکت ملی نفت ایران در حال حاضر (بر اساس لایحه بودجه) حدود ۴۲ درصد از کل بودجه عمومی کشور را تأمین کشور را تأمین می‌کند و کل درآمد‌های نفتی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ حدود ۶۰۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده شده که اگر دلار ۴۵ هزار تومانی را در نظر بگیریم این درآمد معادل حدود ۱۳.۵ تا ۱۴ میلیارد دلار (سود خالص یک ماه آرامکو در سال ۲۰۲۲) است، یعنی تقریبا رقمی معادل آن چه وزیر نفت به عنوان درآمد ۱۱ ماهه امسال عنوان کرده است. این رقم برای کشوری که زمانی دومین تولیدکننده نفت اوپک بود آن هم با توجه به افزایش شدید قیمت نفت و تحریم روسیه توسط اروپایی‌ها بسیار ناچیز است.
شرکت ملی نفت عربستان سعودی (آرامکو) و حتی شرکت ملی نفت عراق در حال سرمایه‌گذاری کلان در حوزه دیگر از جمله تکنولوژی پیشرفته و همچنین سرمایه‌گذاری در انرژی سبز هستند. مثلا بانک جهانی با توجه به تغییرات آب و هوایی و نیز مقابله با خشکسالی و کمبود آب در نتیجه افزایش دما و نیز متنوع کردن اقتصاد کشور به عراق گفته که تا سال ۲۰۴۰ باید حدود ۲۳۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند. این در حالیست که در ایران چنین سرمایه‌گذاری‌هایی به چشم نمی‌خورد و خود صندوق توسعه ملی نیز تبدیل به پول توجیبی دولت برای جبران کسری بودجه شده است.
مقایسه رقم درآمد شرکت ملی نفت ایران با درآمد شرکت ملی نفت عراق قابل توجه است. طبق گزارش هایی که رسانه‌های عربی منتشر کردند درآمد نفتی عراق در سال ۲۰۲۲ ارز مرز ۱۱۵ میلیارد دلار عبور کرده یعنی به طور متوسط ماهانه ۹.۵ میلیارد دلار که بالاترین درآمد نفتی چهار سال اخیر این کشور محسوب می‌شود.
عراق در حال حاضر دومین تولیدکننده نفت اوپک محسوب می‌شود و درآمد‌های نفتی این کشور بیش از ۹۰ درصد کل درآمد‌های کشور عراق را تشکیل می‌دهد. این کشور در سال ۲۰۲۲ حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون بشکه نفت صادر کرده که معادل ۳ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه در روز است. افزایش قیمت نفت در نتیجه جنگ بین روسیه و اوکراین سهم عمده‌ای در افزایش درآمد‌های نفتی عراق داشته است. در سال ۲۰۱۹ کل درآمد‌های نفتی عراق حدود ۷۸ میلیارد دلار بوده که در سال ۲۰۲۰ در نتیجه شیوع ویروس کرونا به ۴۲ میلیارد دلار رسید و در سال ۲۰۲۱ دوباره به سطح ۷۵ میلیارد دلار بازگشت.
در مقایسه با سرمایه‌گذاری آرامکو در کشور‌های اروپایی، آمریکایی و آسیایی، و نیز انجام پروژه‌های غول‌آسای توسعه صنایع پتروشیمی و نفتی در کشور‌های دیگر و همچنین سرمایه‌گذاری روی استقرار سوپرکامپیوترها، تنها سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت ایران در راستای توسعه میادین نفتی و گازی داخلی بوده که آن هم اخیرا با گازپروم روسیه امضا شده که قرار است در یک بازه زمانی ۸ ساله سرمایه‌گذاری ۱۶۰ میلیارد دلاری انجام شود. این سرمایه‌گذاری در واقع بزرگترین سرمایه‌گذاری تاریخ صنعت نفت ایران است.
نکته درباره ایران این است که افزایش قیمت نفت و بحران روسیه و اوکراین نه تنها به کشور کمکی نکرده بلکه اتفاقا به زیان ایران تمام شد. دلیل این است که عمده نفت ایران راهی چین می‌شود و روسیه نیز بعد از تحریم نفتی اروپایی‌ها بازار خود را در چین متمرکز کرد و نفت خود را با تخفیفات بسیار عمده به چین فروخت. در این میان، اما ایران به دلیل اینکه به غیر از چین و چند کشور کوچک از جمله سوریه مشتری دیگری ندارد و به همین دلیل مجبور شد برای فروش نفت خود تخفیف بیشتری از روسیه بدهد که همین عامل باعث شد که ایران نه تنها از افزایش قیمت نفت نفعی نبرد بلکه حتی بازار خود در چین را نیز از دست داد.
عربستان سعودی، اما اگرچه صادرکننده مهم نفت به آسیاست، اما گاهی در برخی از ماه‌های سال قیمت نفت خود را برای آسیایی‌ها افزایش داد تا بتواند بازار خود را در اروپا متمرکز و روی جایگزین کردن نفت روسیه سرمایه‌گذاری کند. در واقع در حالی که پیش از سال ۲۰۲۲ عمده نفت عربستان راهی کشور‌های آسیایی از جمله چین و هند می‌شد در سال ۲۰۲۲ به نظر می‌رسد که صادرات نفت عربستان به اروپا دوباره افزایش یافته است.
طبق داده‌هایی که «اس اند پی گلوبال» و همچنین کِپلر منتشر کرده‌اند صادرات نفت عربستان به اروپا در سال ۲۰۲۲ به بالاترین حد دو سال اخیر رسید و به عنوان مثال طبق گزارش کپلر، در ماه آگوست به روزانه ۷۷۷ هزار بشکه در روز رسید و به صورت میانگین در سال ۲۰۲۲ به روزانه ۶۰۰ هزار بشکه رسیده است. این در حالیست که میزان صادرات عربستان به اروپا در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به زیر ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسیده بود.
صادرات عربستان به اروپا عمدتا از دو مسیر صورت می‌گیرد؛ اول به صورت مستقیم و با تانکر از ترمینال‌های اصلی صادراتی عربستان یعنی رأس التنوره و ینبوع و دوم از طریق خط لوله سومِد (سوئز مدیترانه). در سال ۲۰۲۲ هلند، لهستان، اسپانیا، فرانسه و ایتالیا مهمترین مقاصد نفت عربستان بودند که هر پنج تای این کشور‌ها واردکنندگان اصلی نفت از روسیه بودند. همچنین کشور‌هایی مانند کرواسی، آلمان، یونان، لیتوانی، ترکیه و انگلستان نیز در سال ۲۰۲۲ نفت عربستان را خریداری کرده‌اند.
با توجه به ممنوعیت کامل واردات نفت روسیه به اروپا به نظر می‌رسد که در سال ۲۰۲۳ کشور‌های اروپایی نفت بیشتری از عربستان وارد کنند و وزیر انرژی این کشور نیز به این نکته اذعان کرده و حتی وزیر انرژی عربستان مذاکرات خود با کشور‌های اروپایی را از مدت‌ها پیش آغاز کرده است.
