عکس| قلعه جونقان چهارمحال و بختیاری؛ خاستگاه انقلاب مشروطه
کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان شهرستان فارسان (مجموعه تاریخی، فرهنگی موزه مشروطیت چهارمحال و بختیاری) مربوط به اواسط سده سیزدهم هجری و نوزدهم میلادی است.
ساخت این بنا در ۲ طبقه و در عرصه‌ای به وسعت ۱۴ هزار مترمربع با بهره‌مندی از شیوه رایج شده از اواسط قاجاریه یعنی معماری تلفیقی ایرانی - اروپایی ابتدا از سوی حاج خسرو خان سردار ظفر بختیاری آغاز و سپس با واگذاری آن به برادر بزرگتر خود حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری از سوی وی تکمیل شد.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری گفت: علاوه بر آنکه این بنای تاریخی در گذشته دارای محوطه‌ای وسیع‌تر از محدوده کنونی آن بود، اما به مرور و در اثر بروز عوامل مختلف طبیعی و اجتماعی در ۱۰۰ سال گذشته و نیز کم‌دقتی در بنیانگذاری شالوده‌های اصلی بنا، استفاده از مصالح نامرغوب در پی‌ها، تزئینات سنگی ازاره‌ای و استفاده‌های نامناسب کاربردی در دوره‌های گوناگون مانند اختصاص به پاسگاه ژاندارمری، دچار آسیب‌های فراوانی شد و در واقع آن چه امروزه در زیربنایی افزون‌بر یک‌هزار و ۲۶ مترمربع به‌عنوان اعیانی این مجموعه باقی‌مانده، تنها قسمت شاه‌نشین و سردر اصلی ورودی بنا است و متاسفانه بقیه ابنیه و قسمت‌های جانبی آن مانند گلخانه، بهاربند، اندرونی، گرمابه و مطبخ از بین رفته و یا مانند دبستان اسعدیه جونقان که در ضلع جنوبی معبر کنارگذر مجموعه قرار داشت، دچار تغییر و بازسازی کلی قرار گرفته است.
قدرت‌الله، ولی زاده تاکید کرد: کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان در دورانی دارای باغچه‌های پیرامونی، استخر مرکزی، سردر، ورودی مشرف بر جاده سنگ‌فرش باستانی، آیینه‌کاری و نقاشی‌های دیواری همراه با کتابخانه‌ای بزرگ مشتمل بر انواع کتاب‌های خطی و چاپی فارسی، عربی و لاتین بود که هم‌اکنون از آن همه ویژگی ارزشمند تنها نمونه‌های کمی بر جای مانده است.
وی افزود: طبقه فوقانی اعیانی و شاه‌نشین اصلی بنا در سه جهت شرقی، جنوبی و شمالی دارای ایوان با ستون‌های سنگی که در مرز‌های اتصال دیوار‌ها دارای آجرکاری متنوعی است، اما جبهه غربی آن به‌صورت دیواری یک‌دست و بدون ستون با آجرکاری یک‌نواخت و ساده احداث شده تا به این ترتیب اشراف خانه‌های ساکنان محل نسبت به داخل بنا محدود شود، در این قسمت سقف اتاق‌ها به‌صورت هندسی توفال‌کوبی شده‌اند.
ولی زاده تصریح کرد: در این قسمت از بنا، تالاری به‌طول ۳۶ متر نیز قرار دارد که اتصال‌دهنده اتاق‌های جانبی نشیمن و پذیرایی چهار، پنج و هفت دری است که اتاق آیینه آن که در روزگار گذشته آیینه‌های قدی انگلیسی‌اش با هنر دستان استادکاران ایرانی (اصفهانی) زیبایی‌های دوچندانی به بنا می‌بخشیده و گچ‌بُری‌های رنگارنگ و نقاشی‌های دیواری اسلیمی و ازاره‌های چوبی فلزکوبی شده در پایین‌دست دیوار‌ها در کنار مبلمان خاص همگون با آن‌ها که متاسفانه امروزه وجود ندارد تزیین شده‌اند. طبقه زیرین در عمق یک متری از کف محوطه کاخ قلعه وجود دارد که ورود به آن از زیر پله‌های طبقه فوقانی امکان‌پذیر می‌شود، در این طبقه اتاق‌ها در ۲ سوی تالار مرکزی به‌طول ۳۸ متر واقع شده‌اند.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: سقف تمامی راهرو‌ها و اتاق‌های منشعب به شیوه (قمی‌پوش) طاق زده شده است و هر اتاق دارای یک بخاری دیواری با گچ‌بُری‌های ساده است.
وی گفت: این قسمت از بنا با کاربری انباری مورد استفاده خدمه قرار داشت و به‌منظور ایجاد سهولت در رفت و آمد‌های ساکنان در انتهای آن با راه‌پله‌ای آجری به طبقه فوقانی دسترسی پیدا می‌کرده است.
ولی زاده تاکید کرد: حجاری‌های نمای بیرونی طبقه زیرین شامل پلکان سنگی دوطرفه الهام گرفته شده از هنر سنگ‌تراشی معماران هخامنشی در تخت جمشید و قطعات سنگ‌نما و ازاره‌های ابزارکاری شده با نقوش هندسی مستطیل و لوزی هستند و بر بدنه جرز‌های بین پنجره‌ها، لچک، پیشانی و لبه‌های ایوان‌ها نیز نقوش اسلیمی و گل و بوته قابل مشاهده است.
وی افزود: ستون‌های سنگی در سه جبهه شرقی، جنوبی و شمالی به‌صورت ۱۸ جفت در کنار هم شامل ۶ جفت در ایوان شمالی، ۶ جفت در ایوان جنوبی و ۶ جفت در ایوان شرقی قرار دارند.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: سرستون‌ها به شیوه طوماری با گل چندپر در میان هر کدام تزیین شده‌اند و میله ستون‌ها ساده و صیقلی بود و پایه ستون‌ها به‌صورت قطعات بریده متصل به ستون دارای برجستگی نواری است و زیر ستون‌ها نیز به‌صورت مکعب مستطیل با نقوش یک‌نواخت شامل گل چندپر و نیلوفر تزیین یافته‌اند.
وی یادآور شد: سربخاری‌های اتاق‌ها در زیرزمین، طبقه فوقانی و همچنین در طرفین در ورودی اصلی این طبقه دارای گچ‌بُری طوماری هستند که با گل چندپر در میان هر کدام تزیین شده‌اند.
ولی زاده اظهار داشت: همچنین آفرینش کبوتری گچ‌بُری شده که نشانه صلح و آزادی بوده در بالای در ورودی تالار اصلی بنا خود به لطف و زیبایی‌های بصری و معنوی این بنای تاریخی افزوده است.
وی گفت: هنر آجرکاری در تمامی سطوح بیرونی دیوار غربی از بالای بنا و سطوح پیشانی ازاره‌های سنگی تا انتهای دیوار و نیز پخ‌های چهار زاویه قس‌های ایوان‌ها با استفاده از فرم‌های مستطیل ساده، گل میخی، لوزی و مربعی در این بنا قابل توجه است، به‌گونه‌ای که تنوع در شکل، کاربرد و نقشها موجب می‌شود تا از این مجموعه در میان سایر بنا‌های تاریخی منطقه دارای ارزش‌های والای خاص خود باشد.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری تاکید کرد: برای شکوه بیشتر فضا‌های مرتبط طبقه فوقانی، در‌های ورودی راهروی اصلی با استفاده از روش معرق روی چوب و فلزکوبی به‌صورت گل و بوته تزیین شده است.
وی یادآور شد: سقف کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان در قسمت‌های شاه‌نشین و سردر به‌صورت شیروانی پوشش داده شده که علاوه بر توجه به هنر‌های وارداتی معماری اروپایی، نشان‌دهنده توجه معماران این بنای تاریخی به بهره‌مندی از عناصر جدید به‌منظور کاهش تبادلات حرارتی به شکل دوپوش کردن سقف و کاستن از صدمات احتمالی ناشی از شرایط اقلیمی سرد و پُربارش با هدایت منظم و دائمی برف و باران در فصل‌های سرد سال است.
ولی زاده گفت: موضوعی مهم در تاریخ معاصر ایران که موجب شد تا براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده این بنا پس از مرمت‌های اضطراری و پیرایش‌های انجام شده در طول سال‌های متمادی از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان با تهیه آثار، اسناد و مدارک گوناگون فرهنگی اجتماعی از ۲۸ اردی‌بهشت‌ماه ۱۳۹۵ با عنوان "موزه مشروطیت چهارمحال و بختیاری" فعالیت کند.
کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری مربوط به دوران قارجار در شهر جونقان شهرستان فارسان به‌واسطه نفاست‌های خاص معماری هنری پنجم دی‌ماه ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
جونقان در ۵۰ کیلومتری مرکز چهارمحال و بختیاری واقع شده است.
