معنای توافق ایران و عربستان برای منطقه چیست؟
پکن، ۱۷ فروردین ۱۴۰۲؛ حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران و فیصل بن‌فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی پس از قریب به هشت سال نخستین دیدار دوجانبه رسمی با یکدیگر را رقم زدند.
وعده دیدار وزرای خارجه دو کشور در جریان توافق اولیه میان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و مساعد بن‌محمد العیبان، مشاور امنیت ملی عربستان سعودی در نوزدهمین روز از اسفند ماه ۱۴۰۱ گذاشته شده‌بود. امیرعبداللهیان و بن‌فرحان در یک ماه گذشته چندین بار برای تعیین زمان و مکان این نخستین دیدار، گفت‌وگوی تلفنی کردند که در نهایت قرعه به نام پایتخت چین که توافق اولیه سیاسی و امنیتی تهران و ریاض در آن شکل گرفت، افتاد.
تصاویر منتشر شده از رایزنی‌های دو وزیر خارجه آن‌ها را در حال قدم زدن در آب و هوای بهاری پکن، گپ و گفت صمیمانه‌تر درباره مسافت پرواز تهران و پکن و ریاض و تهران و پیوستن به وزیر خارجه چین و دست در دست هم برای ثبت عکس یادگاری نشان داد.
دو وزیر خارجه قریب به ۴۵ دقیقه با یکدیگر گفتگو کردند و پس از آن در حالی که همتای چینی آن‌ها در میان‌شان ایستاده و دست می‌زد متن یک بیانیه مشترک را امضا کردند؛ بیانیه مشترکی که بر توسعه همه‌جانبه رابطه تاکید داشت.
در بخش‌هایی از این بیانیه آمده است: جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی بر اهمیت گفتگو درباره راه‌های گسترش روابط دوجانبه و فعال‌سازی موافقتنامه همکاری‌های امنیتی بین دو کشور که در تاریخ ۲۸ فروردین ۱۳۸۰ (۱۴۲۲.۱.۲۲ مصادف با ۲۰۰۱.۴.۱۷) و موافقتنامه عمومی همکاری در زمینه اقتصاد، تجارت، سرمایه‌گذاری، فناوری، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان که در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ (۱۴۱۹.۲.۲ مصادف با ۱۹۹۸.۵.۲۷) به امضا رسیده است، تاکید کردند.
در این بیانیه اشاره شده که طبق توافق دو طرف، نمایندگی‌های دو کشور طی زمان مورد توافق، بازگشایی می‌شوند و هر دو طرف اقدام‌های لازم را برای گشایش سفارتخانه‌های دو کشور در ریاض و تهران و سرکنسولگری‌های این دو کشور در جده و مشهد صورت خواهند داد.
از سرگیری پرواز‌ها و سفر‌های متقابل هیات‌های رسمی نیز مورد دیگری بود که در این بیانیه بر آن اشاره شد: ایران و عربستان سعودی توافق کردند هماهنگی‌های لازم را بین هیات‌های فنی به منظور بررسی راه‌های گسترش همکاری بین دو کشور از جمله از سرگیری پرواز‌ها و سفر‌های متقابل هیات‌های رسمی و بخش خصوصی، تسهیل اعطای روادید برای شهروندان دو کشور از جمله روادید عمره، ادامه دهند.
در مهم‌ترین بخش از این بیانیه که در رسانه‌های متفاوت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای هم بازتاب داشت آمده بود که ایران و عربستان سعودی توافق کردند همکاری خود را در هر زمینه‌ای که می‌تواند امنیت و ثبات منطقه را تامین کند و منافع ملت‌ها و کشور‌های آن را محقق کند، گسترش دهند.
وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی پس از امضای بیانیه مشترک در ضیافت ناهار که وزیر خارجه چین ترتیب داده بود شرکت کردند. نکته قابل توجه درباره نخستین دیدار وزرای خارجه دو کشور در پکن بازتاب بسیار مثبت این دیدار‌ها در رسانه‌های سعودی بود. همزمان سفیر چین در ایران نیز با انتشار عکس‌های دیدار و رایزنی‌های وزرای خارجه ایران و سعودی از عناوین «پکن از شما استقبال می‌کند» یا «بهار در پکن» استفاده کرد.
هرچند که توافق اولیه میان ایران و عربستان برای احیای رابطه اواسط اسفندماه و در جریان دیدار مشاوران امنیت ملی دو کشور در پکن صورت گرفت، اما این سابقه از اهمیت و بازتاب نخستین دیدار وزرای خارجه در رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نکاست. در گزارش‌های اولیه از این دیدار به تاثیر عادی‌سازی روابط سیاسی تهران و ریاض بر ترمیم رابطه ایران با سایر کشور‌های عربی حوزه خلیج‌فارس به خصوص بحرین و همچنین آشتی عربستان با سوریه که در یک دهه اخیر از حمایت ایران برخوردار بوده اشاره شد.
معنای توافق ایران و عربستان برای منطقه چیست؟
خبرگزاری فرانسه در گزارشی کوتاه در این باره نوشت: در بیانیه مشترکی که پس از گفتگو بین حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران و شاهزاده فیصل بن فرحان، همتای سعودی منتشر شد، دو طرف بر اهمیت پیگیری اجرای توافقنامه پکن و فعال‌سازی آن به نحوی که اعتماد متقابل و زمینه‌های همکاری را گسترش داده و به ایجاد امنیت، ثبات و رفاه در منطقه کمک کند، تاکید کردند.
سفر وزیر خارجه به پکن در حالی انجام شد که امانوئل ماکرون، رییس‌جمهور فرانسه و اورسولا فون در لاین، رییس اتحادیه اروپا نیز در پایتخت چین و به دنبال مطرح کردن موضع اروپا در دیدار با شی جین پینگ برای پایان دادن به درگیری در اوکراین بودند.
نزدیکی شوکه‌کننده عربستان سعودی عمدتا سنی مذهب و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان به ایران با اکثریت شیعه که به‌شدت با دولت‌های غربی بر سر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش در تضاد است، این پتانسیل را دارد که روابط را در سراسر منطقه‌ای که برای دهه‌ها با آشفتگی درگیر بوده، تغییر دهد. انتظار می‌رود مذاکرات وزرای امور خارجه با سفر ابراهیم رییسی رییس‌جمهور ایران به ریاض دنبال شود. طی گفتگو‌های تلفنی در ماه مارس، وزرا قول داده بودند که در ماه مبارک رمضان که اواخر آوریل به پایان می‌رسد، با یکدیگر دیدار کنند.
واشنگتن متحد سنتی ریاض از توافق تنش‌زدایی استقبال کرده، اما گفت که باید دید آیا ایرانی‌ها به این توافق احترام می‌گذارند یا خیر. مقامات ایران و عربستان سعودی پیش از رسیدن به توافق در پکن، چندین دور گفتگو در بغداد و عمان برگزار کرده بودند. در سال ۲۰۱۶ تعدادی از کشور‌های حوزه خلیج فارس از اقدام ریاض در کاهش روابط با تهران پیروی کردند، اما آن‌ها راه را برای احیای روابط دیپلماتیک میان دو کشور در چندماه گذشته به نوعی هموار کرده‌اند.
ایران در سپتامبر گذشته پس از شش سال غیبت از یک سفیر امارات استقبال کرد و روز چهارشنبه پس از وقفه‌ای نزدیک به هشت‌ساله، سفیر خود را در امارات معرفی کرد. سال گذشته ایران اعلام کرد که کویت اولین سفیر خود را از سال ۲۰۱۶ به تهران فرستاده است. ایران همچنین از نزدیکی احتمالی با بحرین، متحد نزدیک عربستان، استقبال کرده است. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، ماه گذشته گفت: «این تحول مثبت در رابطه ایران و عربستان می‌تواند در رابطه با سایر کشور‌های منطقه از جمله بحرین اتفاق بیفتد.»
نارضایتی واشنگتن از توافق تهران – ریاض؟
وال استریت ژورنال نیز در گزارشی از این دیدار به بررسی دیدار تاریخی وزرای خارجه ایران و عربستان پرداخت و نوشت: به گفته افراد مطلع در اوایل این هفته، ویلیام برنز، رییس سیا، در یک سفر اعلام نشده به عربستان سعودی از رفتار سعودی‌ها ابراز ناامیدی کرد.
او به محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی گفت که «ایالات متحده احساس می‌کند از روند نزدیک شدن ریاض به ایران و سوریه - کشور‌هایی که به‌شدت تحت تحریم‌های غرب هستند- بی‌خبر مانده است.» یک مقام امریکایی به وال استریت‌ژورنال می‌گوید که برنز در مورد همکاری در زمینه اطلاعات و مبارزه با تروریسم با مقامات سعودی گفتگو کرده است.
نشست روز پنجشنبه میان وزرای خارجه عربستان و ایران پیش‌زمینه‌ای برای نشست سطح بالای سران کشور‌های عرب خلیج فارس و مقامات ایرانی است که شی جین پینگ، رهبر چین پیشنهاد داده تا اواخر سال جاری برگزار شود. همزمان خبرگزاری دولتی ایران، ایرنا اعلام کرد که تهران برای اولین‌بار در هفت سال گذشته سفیر خود را در امارات منصوب کرد. گفتگو‌های سطح بالای دیگری نیز در دست اقدام است.
به گفته منابع آگاه، ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران، دعوت عربستان سعودی برای بازدید از این کشور را پذیرفته، اما هیچ تاریخی برای بازدید اعلام نشده است. این اولین سفر رسمی ابراهیم رییسی به پادشاهی سعودی خواهد بود. روسای جمهور قبلی ایران و پادشاهان سعودی در دوره‌های قبلی که روابط میان دو کشور گرم‌تر بود، دیدار‌های مشابهی داشته‌اند. برای تهران، اقدام برای بهبود روابط با ریاض، انزوای بین‌المللی را کاهش می‌دهد که از زمان اعتراضات ضد دولتی در پاییز گذشته و شکست مذاکرات با هدف بازگرداندن توافق هسته‌ای بین‌المللی ۲۰۱۵، امید‌های این کشور برای رهایی از تحریم‌های اقتصادی را از بین برده بود.
نزدیکی ایران به عربستان به تهران کمک می‌کند تا هدف دیرینه‌اش برای کاهش نفوذ ایالات متحده در خاورمیانه، دور کردن یکی از نزدیک‌ترین شرکای واشنگتن از مدار این کشور و نقش دیپلماتیک فعال‌تر دادن به چین در منطقه را محقق کند. برخلاف ایالات متحده که روابط دیپلماتیک رسمی با ایران ندارد، چین روابط دیپلماتیک و اقتصادی نزدیکی با تهران و ریاض دارد. چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران و بیشترین میزان نفت را از عربستان خریداری می‌کند که همه این مسائل به اهرم‌های فشار چین در برابر تهران و ریاض تبدیل شده‌اند.
امنیت منطقه‌ای مهم‌ترین دستاورد توافق پکن
الجزیره در گزارشی در این باره نوشت: رابطه میان ایران و عربستان سعودی در یک دهه اخیر بدتر هم شده بود زیرا آن‌ها مواضع متضادی را در مورد درگیری‌ها از جمله جنگ در سوریه و جنگ در یمن اتخاذ کرده‌بودند. برای عربستان سعودی، این نزدیکی به تهران می‌تواند به معنای بهبود وضعیت امنیتی باشد.
عربستان سعودی در چندسال اخیر، ایران را به تسلیح حوثی‌ها متهم کرده بود که حملات موشکی و پهپادی را به شهرها و تاسیسات نفتی عربستان سعودی انجام دادند. در سال ۲۰۱۹، ریاض اتهام حمله به تاسیسات نفتی آرامکو را که نیمی از تولید نفت آن را از بین برد، مستقیما متوجه ایران کرد که البته تهران این اتهامات را رد کرد.
پس از نزدیکی ایران و عربستان سعودی، تلویزیون دولتی عربستان سعودی گزارش داد که ریاض در حال گفتگو درباره از سرگیری احتمالی خدمات کنسولی با دمشق است. در صورت تایید، برقراری مجدد روابط بین پادشاهی و سوریه مهم‌ترین گامی است که تاکنون در جهان عرب برای بازگرداندن روابط با بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه انجام شده است.
عربستان سعودی همچنین پس از سال‌ها تنش که به دلیل قتل وحشیانه جمال خاشقجی، مخالف سعودی و ستون‌نویس واشنگتن‌پست توسط عوامل سعودی در استانبول تشدید شد، روی تعامل مجدد با ترکیه کار می‌کند. در همین حال، ایران روز چهارشنبه سفیر جدیدی در امارات متحده عربی منصوب کرد. در حالی که دو کشور در سال ۲۰۱۶ روابط خود را قطع کرده بودند، اخیرا با انتصاب سفیر امارات در تهران در سال گذشته، آن‌ها دوباره شروع به تعامل کردند.
تاکتیک یا تصمیم استراتژیک
المانیتور در گزارشی در این باره نوشت: واشنگتن با احتیاط از نزدیکی سعودی‌ها و دشمن ایالات متحده- ایران- به‌رغم نقش چین که آن را بزرگ‌ترین رقیب جهانی خود می‌بیند، استقبال کرده است. ودانت پاتل، سخنگوی وزارت خارجه امریکا در واکنش به این توافق ادعا‌های بی‌پایه و اساس قبلی خود درباره ایران را تکرار کرده و گفت: «اگر این گفتگو به اقدامات مشخص ایران برای محدود کردن فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده‌اش در منطقه، از جمله تکثیر سلاح‌های خطرناک منجر شود، ما از آن استقبال می‌کنیم.»
المانیتور در ادامه به نقل از برخی کارشناسان می‌نویسد: نقش پکن در این توافق به احتمال زیاد باعث افزایش اطمینان نسبت به پایبندی هر دو طرف به تعهدات‌شان خواهد شد.
جوئل روبین، یکی از مقامات سابق وزارت خارجه امریکا در این باره می‌گوید: از آنجایی که چین حامی قوی ایران است، عربستان باید به توانایی ایران برای پایبندی به توافق اعتماد بیشتری داشته باشد، موضوعی که همیشه مورد تردید بوده است.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران گروه بین‌المللی بحران، می‌گوید: نشست روز پنجشنبه نشان می‌دهد که این روند از ماه گذشته که در پکن آغاز شد تا به امروز از مسیر خارج نشده است. البته هنوز برای قضاوت در مورد اینکه آیا این توافق فقط یک تنش‌زدایی تاکتیکی است یا یک تصمیم قطعی برای نزدیکی استراتژیک دو کشور زود است.
تهران و ریاض منافع خود را در تنش‌زدایی یافتند
خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی تفصیلی‌تر درباره توافق ایران و عربستان نوشت: سال‌ها جنگ نیابتی، حملات موشکی و تنش‌آفرینی دوجانبه ممکن است با اولین نشست رودرروی دیپلمات‌های ارشد عربستان سعودی و ایران که روز پنجشنبه در پکن برای نخستین‌بار رخ داد، پایان یابد. شبکه خبری الاخباریه عربستان سعودی شاهزاده فیصل بن فرحان و همتای ایرانی‌اش حسین امیرعبداللهیان را در حال دست دادن، لبخند زدن و نشستن در کنار یکدیگر نشان داد.
رسانه‌های ایرانی گزارش دادند که وزیران بیانیه مشترکی را برای تایید بازگشایی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های خود و همچنین از سرگیری پرواز‌های مستقیم و تسهیل صدور روادید برای شهروندان امضا کردند. در این بیانیه همچنین بر اهمیت بازگرداندن توافقنامه‌های چند دهه پیش در زمینه همکاری امنیتی، تجارت و سرمایه‌گذاری تاکید شده است.
این توافق، تحول مهمی برای ایران و عربستان است که سال‌های بسیاری را صرف مخالفت با یکدیگر در پرونده‌های منطقه‌ای از سوریه تا یمن و حمایت از جناح‌های رقیب در لبنان و عراق کرده‌اند.
این نشست همچنین برای چین به عنوان میزبان، اهمیت سیاسی دارد. این کشور که خریدار عمده نفت از هر دو کشور است، سودای این را دارد که نفوذ خود را در منطقه افزایش دهد. این یک چالش برای ایالات متحده است که به‌طور سنتی بزرگ‌ترین قدرت خارجی و جوش‌دهنده معامله‌ها در خاورمیانه است. عربستان سعودی و ایران به مدت دو سال درگیر مذاکرات سطح پایین با میانجیگری عراق و عمان بودند، اما این چین بود که ماه گذشته به امضای این توافق کمک کرده و خواستار بازگشایی سفارتخانه‌ها و احیای توافقنامه‌های قدیمی دو کشور در زمینه تجارت و امنیت شد.
هر کشوری دلایل و انگیزه‌های خاص خود را برای کاهش تنش در حال حاضر دارد. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی می‌خواهد به جنگ چندساله یمن پایان دهد. در یمن، عربستان سعودی در چندسال گذشته تلاش کرد حکومت مورد حمایت خود را که توسط حوثی‌های مورد حمایت ایران سرنگون شدند، به قدرت بازگرداند. این جنگ جان ده‌ها هزار یمنی را گرفت و شهرها، فرودگاه‌ها و تاسیسات نفتی عربستان را هدف پهپاد‌ها و موشک‌های حوثی‌ها قرار داد.
توافق با میانجیگری چین برای بازگرداندن روابط بین عربستان سعودی و ایران می‌تواند به آتش‌بس دایمی بین حوثی‌ها، عربستان سعودی و سایر طرف‌های درگیر منجر شود. این امر باعث می‌شود عربستان سعودی بیشتر روی پروژه‌های بزرگ ولیعهد در داخل پادشاهی تمرکز کند، پروژه‌هایی که قصد دارند میلیون‌ها شغل جدید برای جوانان سعودی ایجاد کنند و منابع اقتصادی سعودی را متفاوت از نفت و متنوع سازند.
آسوشیتدپرس در ادامه درباره انگیزه‌های تهران از این توافق نوشت: ایران به نوبه خود با انزوای دیپلماتیک مواجه است، پول و اقتصاد آن تحت فشار شدید تحریم‌های ایالات متحده قرار دارد و اعتراض‌های عمومی در چندماه اخیر در شهر‌های مختلف ایران صورت گرفته است. ایران به عنوان عضوی از کارتل نفتی اوپک به دنبال افزایش صادرات نفتی خود است که با تحریم‌های امریکا محدود شده است. این توافق می‌تواند سرمایه‌گذاری و روابط تجاری با عربستان سعودی را برای ایران به ارمغان آورد.
پایان دادن به خصومت آشکار عربستان و ایران می‌تواند درگیری‌ها و جنگ نیابتی در سوریه، لبنان و عراق را آرام کند. در حال حاضر کشور‌هایی مانند امارات متحده عربی، بحرین و مصر در حال بهبود روابط خود با ایران هستند. اما اینکه صلح‌سازی تهران و ریاض تا کجا پیش می‌رود یا ادامه می‌یابد به این بستگی دارد که آیا دو قدرت منطقه‌ای می‌توانند واقعا روابط را بهبود بخشند یا خیر. عربستان سعودی، امارات و بحرین همچنان به برنامه هسته‌ای ایران و نیرو‌هایی که در منطقه به ایران منتسب می‌کنند مشکوک هستند. آن‌ها همچنین نگران توانایی‌های موشک‌های بالستیک و پهپاد‌های ایران هستند.
در هر دو کشور تندرو‌هایی فعال هستند که مخالف تعامل و نزدیکی عمیق‌تر تهران و ریاض هستند. علاوه بر این، حملات مداوم اسراییل علیه اهداف ایرانی، از جمله در سوریه می‌تواند جرقه تنش‌های جدیدی را در منطقه بزند.
نقش چین در خاورمیانه با این توافق تقویت می‌شود. ایالات متحده همچنان بزرگ‌ترین نیروی نظامی خارجی در منطقه است، اما توجه آن به‌طور فزاینده‌ای به سمت مهار روسیه و چین معطوف شده است. کشور‌های عربی خلیج فارس ابراز نگرانی کرده‌اند که نمی‌توان به امریکا برای دفاع از آن‌ها اعتماد کرد.
تحلیلگران می‌گویند در حالی که ایالات متحده همچنان شریک امنیتی عربستان سعودی است، پادشاهی سعودی به صراحت اعلام کرده است که در کنار ایالات متحده علیه چین یا روسیه قرار نخواهد گرفت. نشست روز پنجشنبه وزرای خارجه عربستان سعودی و ایران واضح‌ترین نشانه در این باره است که هر دو کشور، حداقل در حال حاضر، تنش‌زدایی، بازسازی روابط و ارزیابی مجدد سیاست‌های متضاد در منطقه را به نفع خود می‌دانند.
اراده سیاسی ایران و عربستان مهم است
یک منبع آگاه به روند مذاکرات ایران و عربستان درباره اهمیت عادی‌سازی روابط دو کشور می‌گوید: توافق ایران و عربستان برای از سرگیری روابط رسمی دو کشور، محصول یک روند حدودا ۲ ساله است. هرچند که دو طرف در بیانیه مشترک بر توسعه و تعمیق روابط دوجانبه در همه حوزه‌ها تاکید ورزیدند، اما تاثیرات از سرگیری رابطه رسمی دو کشور فراتر از مناسبات دوجانبه، تاثیرات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خواهد بود.
این توافق، پیروزی منطق و راهکار گفت‌وگوی سیاسی، بر تلاش برخی بازیگران دولتی و غیردولتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای دامن زدن به اختلافات دو کشور و تنش‌آفرینی در منطقه است. البته که از سرگیری رابطه دو کشور به معنای رفع همه اختلافات مبنایی در خصوص برخی موضوعات یا اتمام تفاوت رویکرد دو کشور در برخی مباحث یا پرونده‌های خاص نیست. هر کشور سعی در تحقق و حفظ حداکثری منافع ملی خود دارد، اما مهم شکل‌گیری اراده مشترک در این مقطع برای عبور از اختلافات و ایجاد فصل جدیدی از روابط فی‌مابین است.
