سردرگمی برجامی در کاخ سفید
همزمان با پنج‌سالگی خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا از توافق هسته‌ای برجام، «علی واعظ» و «ولی نصر» با نگارش مقاله‌ای مشترک در وبگاه «فارن‌افرز» آمریکا، از عدم‌امکان‌پذیری احیای برجام سخن گفتند و در عین حال بر توافق منطقه‌ای بین ایران و کشور‌های عرب منطقه به‌جای توافق برجام تاکید کردند.
علی واعظ، چهره‌ای نزدیک به رابرت مالی و عضو گروه بین‌المللی بحران و، ولی نصر که به عنوان مشاور جرج بوش پسر و باراک اوباما فعالیت کرده است، در این مقاله نوشتند: «از آنجا که عربستان پس از گذشت دیرزمانی، بار دیگر با تهران روابط حسنه برقرار کرده است، شاید این امکان وجود داشته باشد که توافق منطقه‌ای حاصل شود؛ توافقی که توامان می‌تواند هم از مداخله ایران در شبه جزیره عربستان جلوگیری کند و هم در مقابل برنامه هسته‌ای این کشور مانع ایجاد کند.» همچنین آن‌ها نوشتند: «این کشور‌ها [ایران و کشور‌های عربی]می‌توانند برای همیشه غنی سازی اورانیوم بالای ۵درصد را کنار بگذارند، برای همیشه از بازفرآوری پلوتونیوم دست بکشند و پروتکل الحاقی به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای را تصویب کنند.
به‌منظور برآورده کردن این الزامات، ایران می‌تواند ذخایر ۲۰ و ۶۰درصدی مواد شکاف پذیر موجود خود را تا زیر ۵درصد ترکیب یا آن‌ها را به خارج از کشورش ارسال کند.» این اظهارات، ولی نصر و علی واعظ در خصوص واگذار کردن برنامه هسته‌ای ایران در مقابل برخی همکاری‌های منطقه‌ای با انتقاداتی از سوی تحلیلگران و کارشناسان این حوزه مواجه شد. از جمله حسین موسویان، دیپلمات پیشین و مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای کشورمان در مقاله‌ای برای نشریه «ریسپانسیبل استیت‌کرفت» انتقاداتی را نسبت به محتوای این مقاله به‌ویژه بخش‌های مربوط به مرگ برجام و جایگزین کردن آن با ترتیبات خلیج فارس عاری از سلاح هسته‌ای مطرح کرده است. موسویان با بیان اینکه از محتوای مطلب نصر و واعظ این‌گونه برداشت می‌شود که برجام منتفی است و باید ترتیبات خلیج‌فارس عاری از سلاح هسته‌ای جایگزین آن شود، ادامه داد: «اگر پیشنهاد کنیم که برجام نابود شود، همان خواست اسرائیل است، چون جایگزین آن یعنی سیستم همکاری خلیج‌فارس سال‌ها زمان می‌برد تا بر سر آن توافق شود و در این فاصله تحریم‌ها علیه ایران باقی می‌ماند.»
دیپلمات پیشین ایران در مقاله‌ای برای نشریه ریسپانسیبل استیت کرفت فرمولی را برای ادامه پرونده هسته‌ای ایران و همکاری‌های منطقه‌ای ارائه داد که به‌طور خلاصه موارد زیر را شامل می‌شود: ۱- برجام طبق قطعنامه ۲۲۳۱ احیا شود؛ ۲-تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا انجام شود؛ ۳-همزمان ترتیبات همکاری جامع در حوزه خلیج‌فارس شامل همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی و عاری بودن خلیج‌فارس از سلاح‌های هسته‌ای و کشتار جمعی در دستور کار قرار گیرد و مذاکرات برای رسیدن به توافق شروع شود.» وی توضیح داد که در این فرمول برجام در حال اجراست و ایران تحریم نیست و تهران می‌تواند برای موافقت‌نامه جامع منطقه‌ای نیز وارد مذاکره شود.
سردرگمی بایدن در مقابل ایران
حسین موسویان در ابتدای این مقاله با اشاره به سردرگمی دولت جو بایدن در مواجهه با برنامه هسته‌ای ایران نوشت: «بایدن از یک‌سو می‌گوید دیپلماسی بهترین گزینه است و از سوی دیگر تاکید دارد که برجام در دستورکار نیست.» موسویان با اشاره به توقف مذاکرات از سپتامبر ۲۰۲۲ (شهریور ۱۴۰۱) نوشت: «مساله ارسال سلاح از ایران به روسیه و بحث ناآرامی‌های داخلی در ایران باعث شد که کشور‌های غربی تمرکز خود را از مذاکرات بردارند.»
گزینه‌های سیاسی غرب
دیپلمات پیشین ایران معتقد است که آمریکا و اروپا در این شرایط سه‌گزینه سیاسی را می‌توانند در دستورکار داشته باشند. نخست «توافق موقت» یا پلن B است که در آن آمریکا تحریم هایش را در مقابل کاهش برنامه هسته‌ای ایران کاهش خواهد داد. هرچند ایران قبلا این گزینه را رد کرده است؛ زیرا اهرم چانه‌زنی ارائه شده توسط ذخایر اورانیوم بسیار غنی خود را در ازای تخفیف محدود تحریم‌ها در یک توافق موقت ناپایدار از دست خواهد داد.
به گفته موسویان، یک نسخه واقعی‌تر از این گزینه جایگزین بیشتر برای بیشتر خواهد بود. ایران مایل است تحریم‌ها بر موسسات مالی و صادرات نفت برداشته شود. ایالات‌متحده و اروپا نگران ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده ایران و برقراری مجدد پایبندی داوطلبانه ایران به پروتکل الحاقی هستند. با این حال، توافق موقت راه حلی پایدار نخواهد بود و در هر صورت بعید است که دولت بایدن با لغو تحریم‌ها بر موسسات مالی ایران و صادرات نفت به عنوان بخشی از توافق موقت موافقت کند. این تحلیلگر گزینه دوم را که توسط طرف‌های اروپایی برجام در دست بررسی است، فعال کردن «مکانیزم ماشه» عنوان کرد و نوشت با مکانیزم ماشه می‌توانند همه تحریم‌های تعلیق‌شده توسط برجام را بازگردانند.
این سناریو نیز خطراتی دارد و ممکن است با دنبال کردن آن ایران نیز از ان پی تی خارج شود. اما سومین گزینه‌ای که موسویان به آن اشاره دارد و درواقع پاسخی به مقاله واعظ و نصر است، ازسرگیری مذاکرات مستقیم، مصالحه روی برخی اقدامات اعتمادسازی برای مهار تنش ها، احیای برجام براساس پیش‌نویس توافق‌نامه اوت ۲۰۲۲ و انجام تبادل زندانیان خواهد بود. وی در بخشی از این مقاله اشاره می‌کند که ایران و ایالات‌متحده در مورد جزئیات مبادله زندانیان به توافق رسیده اند، اما واشنگتن احتمالا از واکنش سیاسی داخلی نگران است؛ زیرا این معامله شامل آزادی حدود ۷میلیارد دلار از سرمایه‌های ایران است که در خارج از کشور محبوس شده اند.
همچنین موسویان به همکاری‌های ایران و آژانس پس از توافق در مارس ۲۰۲۳ پرداخت و تاکید کرد: «با این توافق، نصب مجدد دوربین‌ها در برخی از تاسیسات هسته‌ای ایران آغاز شد. چنین اقدامات اعتمادسازی در صورتی مفید خواهد بود که اقدامات متقابل از سوی آمریکا متناسب با آن باشد.» دیپلمات سابق ایران معتقد است که در خصوص مسائل منطقه‌ای می‌توان بعد از احیای برجام، گفت‌وگوی میان ایران و سایر کشور‌های حوزه خلیج‌فارس را آغاز کرد. توافق اخیر برای برقراری مجدد روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان‌سعودی فرصتی طلایی برای آغاز گفت وگوی منطقه‌ای درباره امنیت جمعی ایجاد کرده است.
وی افزود: «چنین گفت وگویی می‌تواند به توافق برای همکاری در زمینه امنیت انرژی و مسائل دریایی در خلیج‌فارس، نزدیکی اعراب و فارس و حل و فصل بحران‌های منطقه‌ای در یمن، لبنان، سوریه و عراق منجر شود.» موسویان در نهایت تاکید کرد که برجام باید به‌عنوان مسیری برای بازسازی سیستم امنیت منطقه‌ای صلح آمیز در خلیج‌فارس و خاورمیانه گسترده‌تر مورد توجه قرار گیرد.
