کدام امام به حج نرفته است؟
گفته می‌شود که امام یازدهم (ع)، به دلیل آن که در شهر سامرا تحت نظر بوده، از انجام فریضه حج محروم شده و در ضمن، گزارشی تاریخی در مورد خروجشان از شهر سامرا وجود ندارد. اما با این وجود، نمی‌توان به صورت قطعی چنین موضوعی را بیان داشت، چون شواهدی بر خلاف این مطلب نیز موجود است.
پاسخ تفصیلی
در ابتدا باید بدانیم که در مسائل تاریخی، همان طور که برای اثبات یک موضوع نیاز به دلیل داریم، جهت نفی کامل و قطعی آن نیز نمی‌توانیم بدون مستندی معتبر، اظهار نظر کنیم؛ به عنوان نمونه، به صورت قطعی اظهار داریم که هیچ پیامبری در قاره آمریکا مبعوث نشده است و مستند چنین سخنی را تنها فقدان اثری از آنان در آیات و روایات اعلام کنیم. البته اگر آیه و یا روایتی وجود داشته باشد که به منتفی بودن موضوعی، تصریح داشته باشد، باید آن را پذیرفت.
در مورد حج امامان معصوم (ع) نیز باید از همین روش استفاده کرد. به عبارتی، اگر مستندی تاریخی و روایی وجود داشته باشد که صریحاً در آن بیان شده باشد که امامی از میان این امامان به حج مشرف نشده است، می‌توان آن را پذیرفت، اما نمی‌توان تنها به این دلیل که گزارشی تاریخی در مورد حج آن امام وجود ندارد، به صورت قطعی، عدم تشرف آن امام را اعلام کرد، بلکه چه بسا ممکن است ایشان حج را انجام داده، ولی در گزارشات تاریخی ثبت نشده باشد.
با این مقدمه، به پرسشتان بر می‌گردیم:
در میان عموم مردم و به ویژه، حاجیان محترم این گونه شایع است که امام حسن عسکری (ع) به حج مشرف نشده اند و در همین راستا، برخی از حجاج به نیابت از ایشان حج را به جا می‌آورند.
در این زمینه باید گفت که ما تا کنون، به هیچ مستند معتبر تاریخی برخورد نکردیم که تصریح به عدم تشرف ایشان به حج داشته باشد [۱]و همان گونه که بیان شد، فقدان گزارشی تاریخی در این مورد نیز نمی‌تواند دلیل مناسبی برای اثبات انجام نشدن اعمال حج توسط ایشان باشد و شاید چنین اعتقادی بدین دلیل رواج یافته است که بر اساس منابع تاریخی، یا محل تولد این امام بزرگوار در شهر سامرا بوده و یا ایشان در ابتدای کودکی، به همراه پدر بزرگوارشان به این شهر منتقل شده اند [۲]و با توجه به این که از طرفی، آن حضرت تا پایان عمرشان، به شدت تحت نظارت مأموران دستگاه خلافت عباسی بوده و از طرفی، هیچ گزارشی مبنی بر خروج ایشان از شهر سامرا مشاهده نشده، طبیعتا نباید امام یازدهم (ع) به حج مشرف شده باشند.
چنین استنباطی نمی‌تواند کاملا صحیح باشد؛ زیرا:
اولاً: ایشان با وجود این که در حصر شدید و تحت نظارت کامل بودند، اما در بیشتر اوقات به صورت رسمی به عنوان زندانی به شمار نیامده، بلکه تلاش می‌شد که در ظاهر، برخورد‌های احترام آمیزی با ایشان انجام شده و حضور ایشان در مراسم‌های عمومی و دربار مشهود باشد. [۳]ایشان گاه از شهر خارج شده و سپس مراجعت می‌کردند [۴]و … براین اساس، ممکن بود که به همراه کاروانی از حاجیان و تحت نظارت کامل مأموران حکومت، به حج مشرف شده باشند.
ثانیاً: روایت و گزارشی تاریخی وجود دارد که طی آن، شخصی در شهر مکه از ایشان روایتی را نقل کرده است که متن کامل این روایت را جهت مطالعه، خدمتتان عرضه می‌کنیم: “حدثنا أبو نصر أحمد بن الحسین بن أحمد بن عبید الضبی قال حدثنا أبو القاسم محمد بن عبید الله بن بابویه الرجل الصالح قال حدثنا أبو محمد أحمد بن محمد إبراهیم بن هاشم قال حدثنا الحسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر أبو السید المحجوب إمام عصره بمکة [۵]قال حدثنی أبی علی بن محمد النقی قال حدثنی أبی محمد بن علی التقی قال حدثنی أبی علی بن موسی الرضا قال حدثنی أبی موسی بن جعفر الکاظم قال حدثنی أبی جعفر بن محمد الصادق قال حدثنی أبی محمد بن علی الباقر قال حدثنی أبی علی بن الحسین السجاد زین العابدین قال حدثنی أبی الحسین بن علی سید شباب أهل الجنة قال حدثنی أبی علی بن أبی طالب سید الأوصیاء قال حدثنی محمد بن عبد الله سید الأنبیاء ص قال حدثنی جبرئیل سید الملائکة قال قال الله سید السادات عز و جل إنی أنا الله لا إلا أنا فمن أقر لی بالتوحید دخل حصنی و من دخل حصنی أمن من عذابی”. [۶]و می‌دانیم که بر اساس مبانی فقهی، حضور این امام در شهر مکه نمی‌توانسته بدون انجام اعمال عمره انجام پذیرد. بنابراین، اگر این روایت را بپذیریم ایشان یقیناً اعمال عمره را انجام داده و به احتمال زیاد، واجب الاهی حج نیز از ایشان فوت نشده است.
برای اطلاعات بیشتر، می‌توانید به کتاب حـج الانبیـاء و الأئمه که توسط معاونـت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری تهیه و نشر مشعر آن را به چاپ رسانده، مراجعه فرمایید.
[۱]در صورت برخورد با چنین مستندی، آن را به اطلاعتان خواهیم رساند و اگر منبع خاصی در این زمینه، به شما معرفی شد، برای ما ارسال دارید تا میزان اعتبار آن را بررسی نماییم.
[۲]مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۲۳۶، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ هـ ق.
[۳]همان، ص ۲۶۵، ح ۲۵؛ ص ۲۶۹، ح ۳۴؛ ص ۲۷۰، ح ۳۷ و …
[۴]همان، ص ۲۶۰، ح ۲۰.
[۵]در این قسمت از روایت، به حضور امام یازدهم (ع) در مکه اشاره شده است.
[۶]شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۱۳۵، ح ۳، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ هـ ق.
