وضعیت قرمز منابع آبی
همچنین حجم آب موجود در سد‌های کشور در مقایسه با سال گذشته ۲۰درصد افزایش داشته و میزان ورودی آب به سد‌های کشور تا هفدهم تیرماه در مقایسه با سال گذشته ۲۹درصد افزایش یافته است. میزان خروجی از مخازن سد‌های کشور نیز در این تاریخ در قیاس با سال گذشته بیانگر افزایش ۱۳درصدی است. نکته دیگر اینکه میزان پرشدگی مخازن سد‌های کشور به ۶۰درصد رسیده است. با توجه به این آمار، پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» تاکید داشت چشم‌انداز مطلوب این است که ۴۰ تا ۶۰درصد منابع آب تجدیدپذیر را مصرف کنیم؛ اما اکنون به طور متوسط بیش از ۸۵درصد منابع تجدیدپذیر را مصرف کرده و ضمن وارد کردن خسارت‌های برگشت‌ناپذیر به منابع آب، به‌ویژه نابودی آبخوان ها، محیط‌زیست را نیز تحت‌تاثیرات بسیار منفی قرار داده‌ایم.
فراز و فرود آب‌های پشت سد
براساس آمار استخراجی از جداول منتشرشده در «ایسنا»، مجموع ۱۳سد دریاچه ارومیه، با ۹۰۶میلیون مترمکعب و ۵۴درصد پرشدگی نسبت به بازه زمانی سال گذشته با کاهش ۱۰درصدی مواجه شده اند؛ سد زاینده‌رود اصفهان با ۶۱۴میلیون مترمکعب و ۵۰درصد پرشدگی، نسبت به بازه زمانی سال گذشته افزایش ۸۵درصدی را در موجودی مخزن خود داشته است و مجموع ۵سد تهران با ۵۷۹میلیون مترمکعب و ۳۱درصد پرشدگی در بازه زمانی مهر تا تیرماه، نسبت به سال آبی قبل تر، با ۵درصد کاهش مواجه شده اند.
همچنین در خراسان‌رضوی سد دوستی با موجودی مخزن ۱۲۳میلیون مترمکعب، ۱۰درصد پرشدگی در این بازه زمانی داشته و نسبت به سال گذشته کاهش ۵۷درصدی را به خود دیده است. از سوی دیگر سد طرق با ۵میلیون مترمکعب، تنها با ۱۴درصد پرشدگی، نسبت به سال گذشته در میزان پرشدگی خود کاهش ۵۰درصدی داشته است.
در استان خوزستان، زنجیره سد‌های کارون با ۱۰۹۷۳میلیون مترمکعب موجودی مخزن، ۸۹درصد پرشدگی را ثبت کردند که نسبت به سال گذشته رشد ۲۵درصدی را در آن‌ها شاهد هستیم. سد دز با موجودی مخزن ۲۴۳۴میلیون مترمکعب، تغییراتی در میزان پرشدگی خود در بازه مهرماه ۱۴۰۱ تا تیرماه ۱۴۰۲ نداشت، زیرا سد به طور کامل پر شده است؛ اما نسبت به سال گذشته، ۲۴درصد رشد را به خود دید. سد کرخه نیز با ۲۲۰۰میلیون مترمکعب و ۴۲درصد پرشدگی، ۱۳۹درصد نسبت به سال گذشته رشد داشته است. سد چره هم با موجودی آب ۲۱۲میلیون مترمکعبی، ۸۲درصد پرشدگی را با اختلاف ۹۲درصدی نسبت به سال گذشته به خود دید. همچنین سد مارون با ۱۱۲۸میلیون مترمکعب موجودی، ۹۸درصد پرشدگی با اختلاف ۵۵درصدی نسبت به سال گذشته داشته است. در حوزه سد‌های قمرود، سد کوچری با ۱۸۸میلیون مترمکعب آب و ۷۷درصد پرشدگی، آمار قابل قبولی به خود دیده و نسبت به سال گذشته ۴۳درصد رشد داشته است. سد ۱۵خرداد، اما با ۴۱میلیون مترمکعب آب و میزان پرشدگی ۲۱درصدی، با ۲۸درصد کاهش نسبت به سال گذشته مواجه شده است. در استان اردبیل، سد یامچی با ۲۴میلیون مترمکعب، ۳۰درصد پرشدگی را به‌رغم کاهش ۱۰درصدی نسبت به سال قبل به خود دیده است. سد سبلان نیز با ۳۰میلیون مترمکعب، با وجود کاهش ۲۷درصدی نسبت به سال گذشته،۲۷درصد پرشدگی داشته است.
در استان آذربایجان‌شرقی، سد ارس با ۷۵۲میلیون مترمکعب موجودی و ۶۰درصد پرشدگی، ۱۲درصد کاهش مخزن را نسبت به سال گذشته تجربه کرده است. سد خداآفرین، اما با ۱۷۲میلیون مترمکعب آب، ۱۱درصد پرشدگی را تجربه کرده، اما با کاهش ۱۷درصدی در مخزن خود نسبت به سال گذشته مواجه شده است. همچنین سد ستارخان با ۲۸میلیون مترمکعب موجودی، ۲۲درصد پرشدگی داشته که نسبت به سال گذشته با کاهش ۲۳درصدی مواجه شده است.
در استان آذربایجان‌غربی، سد شهید قنبری با ۱۲میلیون مترمکعب موجودی و ۴۸درصد پرشدگی، رشد ۳درصدی در موجودی مخزن خود نسبت به سال گذشته داشته است. سد بارون در همین استان با ۲۳میلیون مترمکعب و ۱۹درصد پرشدگی، نسبت به سال گذشته ۲۵درصد کاهش داشته است. سد آغ جای نیز با ۸۷میلیون مترمکعبموجودی، ۴۱درصد پرشدگی داشته و نسبت به سال قبل، ۳۵درصد کاهش را به خود دیده است.
در استان هرمزگان، سد‌های استقلال، شمیل و نیان و سد سرنی، با موجودی‌های ۱۰۷، ۱۹ و ۱۵میلیون مترمکعبی، به ترتیب ۴۴، ۲۰ و ۲۴درصد پرشدگی داشته‌اند که نسبت به سال گذشته، ۴۲، ۶۳ و ۵۹درصد کاهش را در موجودی مخزن خود ثبت کرده‌اند. با این حال سد چگین با ۲۰۰میلیون مترمکعب موجودی آبی، ۹۵درصد پرشدگی را به خود دیده است که نسبت به سال گذشته، رشد ۹درصدی محسوب می‌شود. در استان زنجان، سد‌های تهم و تالوار با موجودی ۲۳ و ۱۳۸میلیون مترمکعبی، ۲۷ و ۹۸درصد پرشدگی داشته‌اند که سد تهم نسبت به سال گذشته ۲درصد کاهش موجودی و سد تالوار نسبت به سال گذشته خود، ۱۳درصد رشد موجودی داشته است. در استان گیلان، سد‌های سفیدرود و شهربیجار، با ۲۶۷ و ۵۹میلیون مترمکعب موجودی مخزن، ۲۵ و ۵۷درصد پرشدگی داشته‌اند که اولی ۱۴درصد رشد موجودی و دومی ۲۳درصد کاهش موجودی را به خود دیده است.
سد کوثر استان کهگیلویه و بویراحمد با ۵۴۶میلیون مترمکعب، ۱۰۰درصد پرشدگی با رشد ۱۵درصدی نسبت به سال گذشته داشته است. در سد نهرین خراسان‌جنوبی هم، موجودی یک‌میلیون مترمکعبی موجب ۱۹درصد پرشدگی و کاهش ۲۵درصدی نسبت به سال قبل در میزان موجودی سد شده است.
در استان بوشهر سد رئیسعلی دلواری با ۴۵۵میلیون مترمکعب، ۶۶درصد پرشدگی را با رشد ۳۹درصدی نسبت به سال گذشته به خود دیده است. اما سد دامغان استان سمنان با ۱۱میلیون موجودی مخزن، ۶۵درصد پرشدگی داشته است که نسبت به سال گذشته، افت ۱۸درصدی محسوب می‌شود. سد رودبار استان لرستان با ۲۱۵میلیون مترمکعب موجودی و ۱۰۰درصد پرشدگی، ۱۰درصد رشد موجودی داشته است. در استان خراسان شمالی هم سد شیرین‌دره با موجودی ۲۲میلیون مترمکعبی، ۴۰درصد پرشدگی را به خود دیده است که البته کاهش ۲۷درصدی نسبت به سال گذشته محسوب می‌شود. در استان همدان، اما سد اکباتان با ۱۲میلیون مترمکعب، رشد ۸۷درصدی نسبت به سال گذشته است که موجب ۳۲درصد پرشدگی سد شده است. سد‌های قشلاق و آزاد کردستان نیز به ترتیب با ۱۷۶ و ۲۳۸میلیون مترمکعب موجودی مخزن، ۸۲ و ۷۹درصد پرشدگی داشته‌اند که قشلاق ۴۱ و آزاد ۴۲درصد نسبت به سال گذشته، رشد موجودی داشته است. سد وشمگیر استان گلستان با پرشدگی صفر درصدی نسبت به سال گذشته شاهد کاهش ۹۲درصدی موجودی خود بوده که به خالی شدن سد منجر شده است.
سد‌های درودزن، سلمان فارسی و رودبال داراب در استان فارس به ترتیب ۷۴۷، ۶۰۸ و ۲میلیون مترمکعب موجودی داشته‌اند که سد درودزن بدون تغییر نسبت به سال گذشته، ۵۳درصد پرشدگی داشته، سد سلمان فارسی با کاهش ۲درصدی نسبت به سال گذشته، پرشدگی ۶۴ درصدی را به خود دیده و سد رودبال با افت وحشتناک ۹۱درصدی، تنها ۳درصد پر شده است.
در استان کرمانشاه، سد‌های داریان، گاوشان و سلیمانشاه با ۳۱۹، ۲۸۳ و ۱۱میلیون مترمکعب، ۹۴، ۵۱ و ۲۳درصد پرشدگی داشته‌اند که به‌جز سد داریان که رشد ۲درصدی داشته، دو سد دیگر به ترتیب با ۶ و ۱۸درصد افت موجودی مخزن نسبت به سال گذشته مواجه شده‌اند. در استان سیستان و بلوچستان، سد چاه‌نیمه ها ۷۹میلیون مترمکعب موجودی دارد که ۵درصد پرشدگی داشته است، اما ۶۱درصد افت نسبت به سال گذشته، آماری خطرناک به حساب می‌آید. سد پیشین نیز ۱۴۹میلیون مترمکعب موجودی دارد که ۸۳درصد پرشدگی را با رشد ۹۳درصدی نسبت به سال گذشته به خود دیده است. سد زیردان با ۱۵۳میلیون مترمکعب موجودی، ۷۴درصد پرشدگی دارد که نسبت به سال قبل افت ۹درصدی به حساب می‌آید. سد خیرآباد نیز با ۱۷میلیون مترمکعب موجودی و ۶۱درصد پرشدگی، ۵درصد افت نسبت به سال قبل داشته است. با این وجود سد ماشکید علیا، ۳۹میلیون مترمکعب موجودی داشته که ۵۹درصد پرشدگی را با ۲۳درصد رشد نسبت به سال گذشته به خود دیده است.
در استان مازندران سد شهیدرجایی با ۴۰میلیون مترمکعب، ۲۵درصد پرشدگی را با ۴درصد کاهش موجودی نسبت به سال گذشته به خود دیده است. سد ایلام در استان همنام خودش با ۵۵میلیون مترمکعب و ۹۰درصد پرشدگی، رشد قابل‌توجه ۱۱۳درصدی نسبت به سال گذشته داشته است.
سد‌های تنگوییه سیراجن و نسا در استان کرمان با ۶ و ۶۱میلیون مترمکعب موجودی، به ترتیب ۱۴ و ۳۶درصد پرشدگی و هر دو روند کاهشی داشته‌اند و به ترتیب ۴۷ و ۴۶درصد کاهش به خود دیده‌اند. سد جیرفت نیز با ۱۰۱میلیون مترمکعب، ۳۱درصد پرشدگی داشته که ۲۲درصد نسبت به سال گذشته کاهش موجودی داشته است. در استان مرکزی نیز سد‌های ساوه و کمال‌صالح با موجودی مخزن ۴۰ و ۴۶میلیون مترمکعبی، ۱۴ و ۴۹درصد پرشدگی و به ترتیب ۵۴ و ۱۱درصد کاهش نسبت به سال گذشته داشته‌اند.
افزایش حجم آب و خروجی سدها
حجم آب موجود در سد‌های کشور در این مدت به ۲۹میلیارد و ۴۶۰میلیون مترمکعب رسید که در مقایسه با سال گذشته ۲۰درصد افزایش داشته است. همچنین میزان ورودی آب به سد‌های کشور تا هفدهم تیرماه معادل ۳۶میلیارد و ۲۲۰میلیون مترمکعب بوده که این عدد در مقایسه با سال گذشته که عددی معادل ۲۸میلیارد و ۱۸۰میلیون مترمکعب بوده، ۲۹درصد افزایش داشته است.
میزان خروجی از مخازن سد‌های کشور در این تاریخ ۲۵میلیارد و ۸۱۰میلیون مترمکعب ثبت شده که این عدد در قیاس با سال گذشته که عددی معادل ۲۲میلیارد و ۸۴۰میلیون مترمکعب بوده، بیانگر افزایش ۱۳درصدی است. میزان پرشدگی مخازن سد‌های کشور نیز به ۶۰درصد رسیده است. همچنین ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور معادل ۸/ ۲۰۴میلی‌متر بوده که این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره مشابه درازمدت ۲/ ۲۳۸میلی‌متر ۱۴درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته که عددی معادل ۹/ ۱۸۵میلی‌متر بوده است ۱۰درصد افزایش نشان می‌دهد.
وضعیت بارش‌ها در سال‌جاری
در سال آبی جاری، استان‌های اصفهان با ۱۵۴، لرستان با ۶۰۱، یزد با ۱۰۴، چهارمحال و بختیاری با ۷۵۲، خوزستان با ۴۱۱، بوشهر با ۳۰۵، کهگیلویه و بویراحمد با ۷۵۲ و ایلام با ۵۴۱میلی‌متر، روند بهتری نسبت به سال گذشته خود داشته‌اند؛ اما استان‌های خراسان‌رضوی با ۹۹، هرمزگان با ۱۰۱، سیستان و بلوچستان با ۶۶ و قزوین با ۲۱۸میلی‌متر، روند کاهشی قابل‌توجهی نسبت به سال گذشته در میزان بارش‌های خود داشته‌اند. همچنین استان تهران با وجود افزایش چند میلی‌متری نسبت به سال گذشته در میزان بارش خود، شاهد روند کاهشی در درازمدت و نیم‌قرن اخیر بوده است که این زنگ خطری برای میزان آب‌های جاری و ذخیره‌شده پایتخت محسوب می‌شود. با این حال در آمار کلی کشور، شاهد رشد ۱۰درصدی میزان بارش‌ها بودیم که سال آبی جاری را به میزان بارش ۲۰۴میلی‌متری رساند.
کاهش مصرف کشاورزی و افزایش بهره وری؛ راه‌حل بحران آب
مراد اسدی، پژوهشگر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» در پاسخ به اینکه آیا اکنون وضعیت آبی کشور خوب است یا خیر، گفت: باید اشاره کرد که ناهمگنی بارش در کشور به وقوع شرایط متفاوت از منظر منابع آب منجر شده و برای کل کشور نمی‌توان تحلیل واحدی ارائه کرد؛ بنابراین به صورت جزئی می‌توان با توجه به وضعیت سد‌های مختلف، اهم موارد را به شرح ذیل بیان کرد. استان‌های خراسان‌رضوی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان، کمترین میزان بارش را نسبت به بلندمدت داشته اند. شرایط خشکسالی در مناطق واقع در فلات مرکزی، غرب و شمال غرب کشور و استان‌های شمالی نیز حاکم بوده، اما شدت آن در غرب کشور به‌نسبت کمتر است. اما مناطق واقع در جنوب غرب کشور دارای شرایط ترسالی هستند و میزان بارش‌های رخ‌داده در زاگرس مرکزی (سرچشمه رودخانه‌های کارون، دز و زاینده رود) از وضعیت مطلوبی برخوردار است. به همین سبب بسیاری از رودخانه‌های مهم جنوب غرب کشور و رودخانه زاینده رود، از ابتدای سال آبی تاکنون آورده به‌نسبت بهتری داشته اند. با توجه به وضعیت سد‌های کشور، حجم آب مخازن سد‌های بزرگ کشور از جمله در استان‌های جنوب غربی، حوضه دریاچه ارومیه و غرب کشور از وضعیت به‌نسبت مطلوبی برخوردارند. به همین سبب انتظار می‌رود در فصل آتی، به‌رغم افزایش نسبی دما، نه‌تن‌ها تنش آب شرب در این مناطق کمتر باشد، بلکه نیاز‌های مصارف کشاورزی نیز تا حد مطلوبی تامین شود. از بین مخازن مهم کشور، در استان سیستان و بلوچستان، وضعیت چاه نیمه‌ها که وابسته به منابع آب ورودی رودخانه مرزی و مشترک هیرمند هستند، در شرایط بحرانی قرار دارد و با توجه به پتانسیل ضعیف منطقه برای بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، وقوع بحران آب شرب محسوس است. همچنین وضعیت سد‌های واقع در استان گلستان بسیار نگران‌کننده است و با توجه به کاهش بارش‌های این استان، علاوه بر ناتوانی در تامین نیاز‌های بخش کشاورزی، وقوع تنش آب شرب نیز مورد انتظار است. با توجه به وقوع خشکسالی در فلات مرکزی و شرق کشور و افت حجم آب سد‌های واقع در استان‌های خراسان‌رضوی، خراسان جنوبی و جنوب استان فارس، کاهش سهم آب‌های سطحی در تامین نیاز‌های شرب، افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و وقوع تنش آب شرب در این مناطق بسیار محتمل است. اسدی درباره اینکه آیا میزان بهره‌برداری برق از سد‌های کشور به اندازه کافی بوده است یا خیر، گفت: در سه ماه فصل بهار، هر ماه میزان تولید برقابی کشور روند افزایشی داشته، با این حال به دلیل رشد قابل‌توجه مصرف برق، سهم این سدها در تامین برق هر ماه کاهشی بوده است. در حال حاضر حدود ۷درصد از کل برق تولیدی کشور از سد‌های برقابی تولید می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت که با توجه به ظرفیت سد‌های برقابی کشور، میزان تولید برقابی راضی‌کننده بوده، با وجود این، میزان مصرف برق به حدی بالاست که ظرفیت این سدها عملا جوابگوی پیک مصرف نخواهد بود.
او درباره اینکه برای بهتر شدن وضعیت سدها راهکاری وجود دارد یا خیر، گفت: به دلیل وابستگی به بارش فصول گذشته و نبود انتظار از وقوع بارش در فصل تابستان، راهکاری برای اینکه سدها در این وضعیت نباشند متصور نیست. پژوهشگر بازوی پژوهشی مجلس در پاسخ به اینکه بحران آبی کشور چگونه حل می‌شود، گفت: خیلی ساده باید گفت بخش اعظمی از مصارف مازاد بر ظرفیت منابع آب کشور به طور ویژه در بخش کشاورزی باید کاهش یافته و مصارف این بخش تعدیل شود؛ اقدامی که گاو نر می‌خواهد و مرد کهن. با توجه به اینکه مباحث خودکفایی در این بخش نیز به شکل جدی مطرح است، بنابراین تنها راه پیش‌رو برای حل بحران آب، علاوه بر کاهش مصارف کشاورزی، به طور هم‌زمان افزایش بهره وری در این بخش است. او درباره تدابیر لازم برای حل این بحران افزود: تدابیر شامل هر راهکاری است که با کمترین خسارت، مازاد برداشت بخش کشاورزی را کاهش داده و در سایر بخش‌های مصرف (شرب و صنعت)، بهره وری را افزایش دهد. در خصوص بهره وری کشاورزی و اقداماتی که منجر به حذف فشار از منابع آبی کشور خواهد شد، می توان به مواردی شامل تعریف الگوی کشت متناسب برای هر منطقه، اصلاح بذر، کاهش ضایعات، تمرکز بر واردات آب مجازی، جلوگیری از صادرات آب مجازی، مدیریت مطلوب کاشت، داشت و برداشت، ارتقای دانش در بخش کشاورزی و مدیریت بازار هدف محصولات کشاورزی و کشت گلخانه‌ای در مناطق کم‌آب، اشاره کرد. شاید از همه مهم‌تر نقش مردم در قالب مدیریت مشارکتی برای سازگاری با شرایط موجود و خشکسالی باشد. اسدی درباره چشم انداز حوزه آبی کشور نیز گفت: چشم‌انداز مطلوب این است که ۴۰ تا ۶۰درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف کنیم؛ اما اکنون به طور متوسط بیش از ۸۵درصد منابع تجدیدپذیر را مصرف کرده‌ایم که ضمن خسارت‌های برگشت‌ناپذیر به منابع آب به‌ویژه نابودی آبخوان ها، محیط‌زیست را نیز تحت‌تاثیرات بسیار منفی قرار داده است؛ بنابراین باید تاکید کرد که برنامه هفتم توسعه در خصوص مدیریت منابع آب، برنامه‌ای سرنوشت‌ساز بوده که می‌تواند مبنای اصلاح و تحول جدی در ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب (با کاهش سهم قابل‌توجهی از مصارف موجود به‌خصوص در بخش کشاورزی) و فراهم‌سازی شرایط توسعه پایدار مبتنی بر آمایش سرزمین باشد.
