پینوکیو و خاله سوسکه را به قهوه‌خانه بردند!
آزیتا آیتی زاده نقاش قهوه خانه‌ای است. او با همراهی مهدی طالعی نیا از نقاش و هنرمند سبک قهوه‌خانه‌ای، در حاشیه افتتاح نمایشگاه جدید موزه هنر‌های معاصر تهران ورکشاپی را برگزار کردند. آن‌ها بومی سفید و بزرگ، با حاشیه آینه‌کاری شده را در گوشه یکی از گالری‌ها قرار دادند.
هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای از زمان‌های دور با ترسیم داستان‌های رزمی و بزمی و وقایع مذهبی و آیینی همراه بوده است و هنرمندان بسیاری دستی بر آن داشتند. نقاشی قهوه‌خانه‌ای زمانی خودآموخته محسوب می‌شد و، چون مردم کوچه و بازار را با خود همراه می‌کرد مخاطبان زیادی را به خود اختصاص داد. این روز‌ها هم که نمایشگاهی با موضوع عاشورا در موزه هنر‌های معاصر برپاست، تعداد قابل توجهی از نقاشی‌های سبک قهوه‌خانه‌ای را می‌توان در آنجا دید.
آزیتا آیتی زاده می‌گوید از نسل اول زنان نقاش سبک قهوه‌خانه است. رشته‌اش نقاشی عمومی بوده و بعدا گرایش خود را به سمت نقاشی‌های گل و مرغ برده است. او می‌گوید البته نقاشی‌های گل و مرغ را به سبک مدرن و معاصر خلق می‌کند. پس از آن هم به سمت نقاشی به سبک قهوه‌خانه‌ای تمایل پیدا کرده و آن را به صورت تخصصی ادامه داده است. آیتی زاده می‌گوید آن‌طور که پرس و جو کرده احتمالا از اولین زنانی است که نقاشی قهوه‌خانه‌ای را تجربه کردند.
آیتی زاده با اشاره به نقوش قهوه‌خانه‌ای و المان‌های خاصی که در آن دیده می‌شود، گفت: نقاشی قهوه‌خانه در دوره خاصی از تاریخ کار شده است و المان‌های خاصی در آن دیده می‌شود. بعد از دوران قاجار بیش از پیش به سبک قهوه‌خانه‌ای توجه شد، البته نقاشی قهوه‌خانه‌ای پیش از دوران قاجار ریشه دارد، اما تکاملش را می‌توان مرتبط به آن زمان دانست.
او ادامه داد: هنرمندان نقاش قهوه‌خانه‌ای عموما مردم کوچه و بازار بودند و نقاشی‌هایشان را برای قهوه‌خانه‌ها خلق می‌کردند تا راوی و نقال بر آن داستان بگوید. اغلب آنان نقاشان خودآموخته بوده و به مکتب نرفته بودند. همین امر سرآغاز دیدن دفرمگی‌ها در نقاشی قهوه‌خانه‌ای شد. فیگور‌ها اصولا تناسب ندارند و حتی نقاشی که بر سبک رئال آگاهی دارد هم به شیوه دفرمه و بدون رعایت تناسبات فعالیت می‌کند.
او با بیان اینکه در سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای پرسپکتیو رعایت نمی‌شود، گفت: در این سبک از پرسپکتیو مقامی استفاده می‌کنیم، یعنی شخصیتی که بزرگ‌تر کار می‌شود اهمیت بیشتری هم دارد.
آیتی زاده با اشاره به رنگ‌های زنده روی بوم‌های نقاشی سبک قهوه خانه‌ای هم گفت: رنگ‌ها اصولا خیلی پخته نشدند. در سبک قهوه خانه‌ای رنگ آنقدر پخته نیست و گاه می‌بینیم که رنگ خام را بر بوم می‌زنند؛ دلیل خاصی هم ندارد و شیوه نقاشی است.
این نقاش گفت: از قدیم که جریان سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای آغاز شد، کار خود را با نقاشی‌های مذهبی آغاز کردند، پس از آن رزمی و بزمی به آن اضافه شد و داستان‌های شاهنامه فردوسی؛ این ژانر، خود به دو بخش نقاشی قهوه‌خانه‌ای و پرده درویشی تقسیم‌بندی می‌شود. در سبک پرده درویشی نقالان پرده‌ها را روی دوش خود می‌انداخته، می‌رفتند و در کوچه بازار نقالی می‌کردند.
آیتی‌زاده گفت: مهدی طالعی‌نیا که ما با یکدیگر اینجا مشغول به کار هستیم جریان جدیدی را به نقاشی قهوه‌خانه‌ای اضافه کردند. برخی از ژانر‌ها را به سبک قهوه‌خانه‌ای افزودند. در گذشته نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای اغلب مردانه بودند و سوژه‌هایشان هم معمولا مردان بودند، البته در باره پرده‌هایی از داستان‌های عاشقانه شیوه کمی متفاوت بود. در نهایت طالعی نیا مدتی قبل پرده زنانه را به سبک قهوه‌خانه‌ای نقش زد.
این نقاش در پاسخ به اینکه آیا می‌توان ژانری را به سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای اضافه کرد و همچنان آن را نقاشی قهوه‌خانه‌ای دانست؟ گفت: اگر هم نمی‌شد به هر حال ایشان این نوآوری را داشتند و جالب هم بود. به نظرم بازخورد مثبتی از آن گرفتیم. آخرین پرده‌ای که در حال کار کردن هستند نقاشی‌های کودکانه است که دارند داستان خاله سوسکه را نقش می‌زنند. نقالی این اثر تقریبا مانند تئاتر خواهد بود.
به گفته او البته برخی از هنرمندان هم به این دست از نوآوری‌ها در سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای اعتراض می‌کنند.
آیتی‌زاده می‌گوید: مثلا در طرحی پینوکیو، فردین، چای شهرزاد و ... را می‌بینیم که برخی هم می‌گویند اصلا این سبک قهوه‌خانه‌ای محسوب نمی‌شود البته این مهم نیست و ما کار می‌کنیم.
او ادامه داد: من هم البته شیوه عرفانی را به سبک قهوه‌خانه‌ای اضافه کردم. از اشعار مولانا برای نقاشی استفاده کردم. برای من شیرین بود. شاید در تابلو‌های قدیمی این سبک معمولا نوآوری دیده نمی‌شود، البته بعضی تابلو‌ها بهشت و جهنم را به طرح‌های خود راه دادند، اما این دست از نوآوری‌های جسورانه را خود من تجربه نکرده بودم.
آیتی زاده می‌گوید نقاشی خودآموخته برای او جذابیت بسیاری دارد چرا که نقاش عموما آدمی ساده است و بدون اینکه تحصیلات آکادمیکی در حوزه نقاشی داشته باشد خود را بر بوم نقش می‌زند. روایت گری این سبک‌هم برای او جذابیت دارد و اینکه طرح داستانی را روایت می‌کند برای او جذاب خواهد بود.
این نقاش می‌گوید: نقاشی قهوه‌خانه‌ای البته سبک‌های دیگری را هم شامل می‌شود. می‌بینیم که برخی از آثار جشن‌های ایرانی، سفره هفت‌سین، حال و هوای کوچه و بازار قدیم و... را نشان می‌دهند.
