در زمینه اختلال اینترنت، در ۱۰۰ کشور از آخر اولیم؛ فقط میانمار پایین‌تر از ایران
شاید تا پیش از اعمال فیلترینگ تقریبا به‌نوعی گسترده در بسیاری از پلتفرم‌های جهانی، اختلال اینترنت به این وسعت نبود، اما خب اعمال محدودیت‌ها روی محبوب‌ترین پلتفرم‌های جهان و حتی بسیاری از آی‌پی‌ها و سایت‌های داخلی، باعث متوسل شدن بسیاری از ما ایرانی‌ها به فیلترشکن‌ها شد. خیلی از ما دائما درحال جست‌وجوی یک فیلترشکن برای برقراری یک تماس تصویری باکیفیت نسبتا مطلوب هستیم و بعضی‌ها هم به‌دنبال یک فیلترشکن برای وصل شدن به اینستاگرام و به اشتراک‌گذاری تصاویرشان هستند.
از قصه تکاپو و پرس‌و‌جوی مدام این سوال که با چه فیلترشکنی وصل هستی که بگذریم، ظاهرا برخی از کارشناسان حوزه آی‌تی معتقدند این وصل شدن‌های مکرر به فیلترشکن‌ها از لحاظ فنی، شبکه را با اختلال مواجه می‌کند و اختلال اینترنت نهایی کاربر چه در سایت‌ها و پلتفرم‌های ایرانی و چه در سایت‌ها و پلتفرم‌های خارجی هم تشدید می‌شود.
چند روز گذشته انجمن تجارت الکترونیک تهران در امارت کلاه‌فرنگی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، جلسه‌ای در رابطه با اختلال، فیلترینگ و سرعت اینترنت برگزار کرد. در این جلسه امیر لاجوردی قائم‌مقام وزیر در امور ارتباطات و رئیس سازمان تنظیم مقررات، محمد جعفرپور مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت، رضا باقری‌اصل معاون امور دولت، مجلس و استان‌ها و محمداحسان خرامید رئیس مرکز روابط‌عمومی از وزارت ارتباطات و ژوبین علاقبند، مجید رضوی، محمد خلج‌قاسم‌آبادی، نیما قاضی، سعید محمدی، محمدمهدی شریعتمدار، احسان جهانی، مریم نجفی، پویا پیرحسینلو، نعیم فرهادیان‌عزیزی، آرش حاتمی و حمیدرضا احمدی از اعضای انجمن تجارت الکترونیک تهران حضور داشتند.
از آخر اولیم!
بهانه برگزاری جلسه، گزارش پویا پیرحسینلو، مدیرعامل شرکت ابرآروان در رابطه با سرعت اینترنت، اختلال و دلیل فیلترینگ بود. پیرحسینلو در این گزارش، وضعیت اینترنت ۱۰۰ کشور با تولید ناخالص ملی را بررسی کرده بود که ایران یکی از این ۱۰۰ کشور است. «درباره کیفیت اینترنت صحبت می‌کنیم و موضع ما کیفی است. تصمیم گرفتیم نگاه‌مان را در انجمن، کمی کنیم. اول آن را اندازه‌گیری می‌کنیم و احتمالا اختلاف‌نظری هم در چگونگی اندازه‌گیری وجود داشته باشد. باید سر این به توافق برسیم و سپس هرکس در شاخص‌ها سهم دارد، سهم خود را ارتقا ببخشد. در‌نتیجه آمدیم و سه شاخصی که کیفیت‌ساز هستند را درنظر گرفتیم و آن تجربه را کاربر نهایی از اینترنت دارد.
یک مفهوم که ما در بخش خصوصی به آن اعتقاد داریم این است که اینترنت باکیفیت برای تمام مردم، ریشه اقتصاد دیجیتال است. اگر دچار آسیب شود که اکنون از منظر ما دچار آسیب شده، کل اقتصاد دیجیتال دچار آسیب می‌شود و هر سه ضلع این موضوع مهم است و باید به آن رسیدگی کنیم. یکی از آن ضلع‌ها اختلال است. یعنی امری که کاربر نهایی به ما می‌گوید اینترنت من حالش خوب نیست و دقیق هم متوجه نیست مشکل کجاست. در این سمت ما می‌گوییم از یک ارتباطی که (از کلاینت به سرور) اتفاق می‌افتد، بخشی از اطلاعات از بین می‌رود. این امر باعث می‌شود کاربر از وضعیت اینترنت حالش خوب نباشد. ضلع دوم هم ضلع فیلترینگ است که تا چه حد اینترنت فیلتر است و ضلع سوم، سرعت است. سرعت هم به‌تن‌هایی خودش دو شاخص دارد.
در مساله اختلال که مهم‌ترین بحث ماست و به وزارت ارتباطات مرتبط می‌شود، ما آمده‌ایم سه روش را اندازه‌گیری کردیم. وضعیت اختلال اینترنت ایران را با ۱۰۰ کشوری که در جهان تولید ناخالص ملی دارند، مقایسه کردیم. در بین این ۱۰۰ کشور، ایران در رتبه ۹۹ قرار دارد و میانمار با یک پله پایین‌تر نسبت به کشورمان بیشترین اختلال را دارد. در تمام مقایسه‌ها هم ۴ کشور از آسیا را قرار دادیم و خودمان را صرفا با کشور‌هایی مانند سوئیس مقایسه نکردیم. وضعیت اختلال چهار کشور آسیایی مالزی، ترکیه، امارات و کره‌جنوبی را هم مقایسه کرده‌ایم. کره‌جنوبی در تمام شاخص‌ها تقریبا وضعیت بسیار خوبی دارد. ترکیه هم در همین مساله اختلال هم وضعیت خوبی دارد. در شاخص‌های دیگر هم ممکن است وضعیت نسبی باشد. مساله سانسور و محدودیت را هم بررسی کردیم که در اینجا داده ۴ منبع بررسی شد. در اینجا هم ما بعد از چین، محدودترین وضعیت دسترسی در اینترنت را داریم. در سرعت هم ایران در بین ۱۰۰ کشور در جایگاه ۹۷ با ۴ و یک‌دهم مگابیت بر سکند میانگین سرعت قرار داریم. مجموع امتیازی ما منفی ۲۹۴ امتیاز است و ایران قهرمان بی‌کیفیت‌ترین اینترنت در میان ۱۰۰ کشور با تولید ناخالص ملی است.
به‌نظر ما با این ۱۰ فرمان می‌توان مشکل اینترنت را در کشور حل کرد. قصد دارم وارد بخش اختلال شوم. ما می‌گوییم یک لیست سیاهی قبلا وجود داشت که فیلتر بود. اتفاقی که افتاده این است که وزارت ارتباطات یا هر جایی که مسئول است، آمده یک‌سری سایت را بایتریس کرده، یک‌سری را فیلتر کرده و یک لیست خاکستری تشکیل داده. همچنین دیفالت هم ۵۰ درصد پکت‌لاس روی این لیست خاکستری اتفاق افتاده است. این مهم‌ترین بحران اینترنت ایران است. ما فرضیه‌مان را روی سرور‌های داخلی و خارجی بررسی کردیم. تاثیر مالی این اختلال برای کاربر نهایی این است که برای خرید اینترنت، دو برابر پول پرداخت می‌کنند. یعنی وقتی شما می‌خواهید فایلی که ۲ گیگ است را ارسال کنید، درنهایت برای اینکه موفقیت‌آمیز ارسال شود، ۴ گیگ از حجم شما کم می‌کند.
دلیل اصلی این است که نهاد مسئول می‌خواهد جلوی وی‌پی را بگیرد و برای اینکه جلوی وی‌پی را بگیرد، نمی‌تواند جلوی وی‌تو‌ری را بگیرد. برای همین اختلال عمدی ایجاد می‌کند. روی ایرانسل قطع می‌کند و روی همراه اول، پکت‌لاس ۵۰ درصدی ایجاد می‌کند. شبیه‌سازی این مساله مانند این است که نیروی انتظامی بگوید باید جلوی سرقت را بگیرد، ولی وقتی نمی‌تواند جلوی سرقت را بگیرد، خیابان‌ها را می‌بندد تا هیچ‌کس تردد نکند. از این طریق دیگر نه‌تن‌ها هیچ سرقتی صورت نمی‌گیرد بلکه دیگر هیچ ترددی هم انجام نمی‌شود. ضلع دیگر محدودیت است و این مساله برای همه روشن است. بی‌شمار وب‌سایت در کشورمان فیلتر است و هیچ نهادی پاسخگو نیست. همچنین ۶ شبکه اجتماعی مطرح فقط در کشور‌های ایران، چین و ترکمنستان مسدود است. نزدیک به ۴۵ درصد از سایت‌های داخلی انگلیسی‌زبان نیز فقط در کشور ما باز می‌شوند. مثلا سایت انگلیسی وزارت ارتباطات فقط در ایران باز می‌شود و این مساله به‌نوعی خود‌تحریمی است و به تحریم‌های خارجی هم کمک می‌کند. از نظر ما در مساله اختلالات بیشترین مسئولیت مربوط به شرکت ارتباطات زیرساخت است.
در محدودیت و فیلترینگ از منظر ما چندین نهاد مانند دادستانی، کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه و شورای عالی فضای مجازی دخیل هستند. در سرعت هم عوامل مختلفی مانند شرکت مخابرات، فیبر نوری و شرکت ارتباطات زیرساخت دخیلند. مشکلی که در این بین وجود دارد، داده‌محور نبودن وزارت ارتباطات در دولت جدید است. ما از ابتدای دولت جدید نمی‌دانیم پهنای باند بین‌الملل‌مان چقدر است. تنها اطلاعات کلی مانند «خوب است»، «کافی است» یا «مشکلی ندارد» نسبت به پهنای باند بین‌الملل‌مان داریم. ازجمله اقدامات آنی در رابطه با وضعیت اینترنت که تا حداکثر ۳ ماه می‌تواند به طول بینجامد می‌توان به برداشتن اختلال به بهانه فیلترشکن‌ها اشاره کرد که در یک آن مشکل اختلال را حل خواهد کرد. همچنین مساله دوم این است که سامانه شفافیت بازگردد که به نظر من سریع می‌تواند این اتفاق بیفتد و داده شفاف نسبت به پهنای باند و مسائلی از این دست ارائه دهد.
از راهکار‌های ۳ تا ۱۲ ماهه نیز می‌توان به رفع فیلترینگ به این گستردگی اشاره کرد. می‌شود با رفع فیلتر‌هایی از این وضعیت خارج شویم. همچنین پهنای باند بین‌الملل به‌طور شفاف افزایش داده شود و سامانه شفافیت در حوزه فیلترینگ آی‌پی‌ها اتفاق بیفتد. اکنون هیچ نهادی پاسخگو نیست که کدام آی‌پی‌ای فیلتر است و کدام آی‌پی‌ای فیلتر نیست.»
قصد ندارم بگویم کلا اختلال وجود ندارد
در ادامه جلسه نیز جعفرپور، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در پاسخ به پیرحسینلو گفت: «در ایران براساس اعلام بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای ما ۲۲ میلیون گیمر آنلاین داریم. گیمر به کسی اطلاق می‌شود که حداقل ۲ ساعت در روز آنلاین بازی کند. حساس‌ترین سرویس نسبت به دی‌لی و جی‌تیر و پکت‌لاس، گیم است. حساسیت گیم نسبت به پکت‌لاس، اما نیم‌درصد است. یعنی اگر بیشتر باشد، گیمر دیگر نسبت به بازی حس خوبی نخواهد داشت. تصور کنید این ۲۲ میلیون نفر با ۵۰ درصد پکدلاس مواجه باشند. چه اتفاقی می‌افتد؟ امروزی که ما اینجا هستیم، گیمر‌ها نسبت به ۱۴۰۰ میزان رضایت‌شان بسیار بالاتر است و من این را از کامیونیتی گیمر‌ها فهمیدم. در دولت قبل از هر ۱۰ کامنت زیر پست دوستان مسئول، ۹تایشان مربوط به گیم بود. اکنون چه اتفاقی افتاده؟ ما ۲۲ میلیون نفر را تطمیع کردیم؟ تهدید کردیم؟ ما در جمع ۲ پیامرسان ایرانی که اخیرا آمارشان را دریافت کرده‌ام، در یک ماه گذشته ۶ میلیون تماس داشتیم. پیک تماس‌ها ۶ میلیون و میانگین آن ۵ میلیون تماس بود.
در چند سفر اخیر خارجی‌ام، من تنها از طریق یک پیامرسان ایرانی تماس برقرار می‌کردم. جالب است بدانید، در جلسه‌ای در امارات من تماس‌های متعددی با پیامرسان ایرانی داشتم. چه اتفاقی افتاده که با ۵۰ درصد پکت‌لاس ما سرویس وویپ صوتی و تصویری برقرار می‌کنیم؟ وقتی درباره موضوعی صحبت می‌کنیم، یک‌سری فکت‌ها را باید درنظر بگیریم. اکثر جمعی که در انجمن الکترونیک هستند، از جمع محتواداران هستند و نه از جنس اپراتوری و مخابراتی. وقتی شما ۱۰۰ کشور برتر را درنظر می‌گیرید، باید اموری را درنظر داشته باشید. این آماری که من ارائه می‌دهم، آمار کلی نیست و یک آمار دقیق است. تقریبا ۳۵ درصد، میان ۱۰۰ و ۳۰۰ کشور برتر جهان، سایت‌های تحریمی وجود دارد. همچنین تعداد قابل‌توجهی سایت هستند که دستور فیلترینگ برایشان وجود دارد و این مساله در اختیار وزارت ارتباطات نیست. در کارگروه شورای عالی فضای مجازی نیز ما تنها یک رای از ۱۳ رای داریم. قاعدتا از این ۱۰۰ سایتی که دوستان اشاره کردند یا آن‌ها ما را تحریم کرده‌اند یا ما آن‌ها را فیلتر کرده‌ایم و بنا بر این دو دلیل، در دسترس نیستند.
۵۰ درصد پکت‌لاسی که دوستان می‌گویند، یعنی عدم وجود ارتباط و یک فایل هم نمی‌شود دانلود کرد؛ بنابراین پکت‌لاس موجود در اینترنت‌مان ۵۰ درصد نیست. من قصد ندارم بگویم کلا اختلال وجود ندارد، اما سخنم این است که واقعیت‌ها را باید ببینیم، همچنین این امکان از لحاظ فنی وجود ندارد که بخواهیم یک لیست از آی‌پی برای ایجاد اختلال در برخی از آن‌ها داشته باشیم. سایت‌هایی که فیلتر هستند توسط مراجع ذی‌صلاح، دستورالعمل لازم برایشان اجرا می‌شود. این دستورالعمل‌های لازم هم روش‌های مختلفی دارد که ادعای شما این است ما توانمندی لازم برای محدودیت را نداریم، به همین دلیل اختلال سراسری در شبکه ایجاد کرده‌ایم. اولین جایی که از فیلتر شدن شرکت متا درحال متضرر شدن است، اتفاقا اپراتور‌ها هستند.
درآمد اپراتور‌ها شفاف است و می‌توانید بررسی کنید که آیا از اختلال متنفع شده‌اند یا نه؟ حجم قابل‌توجهی در کشور پیش از فیلتر شدن مربوط به متا بود. در بررسی ارائه‌شده، شما این را در نظر نگرفتید که رفتار ترافیکی درحال‌حاضر در کشورمان به چه شکل است؟ چند درصد گردش ترافیکی ایران داخلی است؟ حدود ۵۵ درصد ترافیک ایران داخلی است. شما در محاسبه ۱۰۰ سایت برتر، اصلا این ۵۵ درصد ترافیک داخلی را درنظر نگرفتید. از مهرماه سال گذشته حملات هکری دیداس بالای ۲۰ برابر شده است. اما از افتخارات این دوره از شرکت زیرساخت مقابله با این میزان حملات دیداس است.»
از محدودیت اینترنت با ایجاد سقف سرعت گذشتیم
رضا باقری‌اصل، معاون امور دولت، مجلس و استان‌های وزارت امور ارتباطات در رابطه با بهبود ساختار سیاستگذاری و تصمیم‌گیری معتقد بود اتفاق‌های مثبتی افتاده است. «حکمی که از سوی رئیس‌جمهور برای آقای آقامیری زده شد، بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ قیدشده است. این یعنی چه؟ فیلترینگ دغدغه است. در اینجا افرادی می‌نشستند و می‌گفتند که ۱۲۸ k سرعت برای کاربران اینترنت کافی است، اما اکنون دیگر این‌گونه نیست که برای سرعت سقف بگذارند تا با سقف اینترنت کنترل شود. باورتان نمی‌شود ما درباره اینکه نمی‌شود ۱۲۸ k را مبنای دسترسی اینترنت قرار داد در مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش می‌نوشتیم. این مساله دیگر رفع شد و رفع شدن آن راحت نبود.»
معاونت فنی مخابرات هم در ادامه آماری را ارائه کرد و از کمبود ظرفیت‌های زیرساخت از سال ۱۳۹۹ گفت: «به شرکت مخابرات ایران حدودا ۶۰ درصد بازار ایران را دسترس دارد. چیزی که مشترکان ثابت شرکت مخابرات ایران می‌گیرند ۱۸ مگ است. در سال ۹۹ خود شرکت مخابرات ایران ۵۰ درصد رشد تعداد مشترک باند پهن آن بود. ظرفیت شبکه برای اوایل سال ۱۳۹۹ درنظر گرفته شده بود. بعد از کرونا ما افت داشتیم و سال قبل با توجه به محدودیت‌هایی که داشتیم، افت قابل‌توجه دیگری داشتیم. در بخش درآمدی از اف‌سی‌پی‌آر هم با کاهش درآمد مواجه بودیم. ما اینترنت را با سرعت ۳۰۰ مگ مثلا به مشتری ارائه می‌دهیم، اما مشتری وقتی فیلترشکنش را فعال می‌کند، سرعت به یک مگ تدبیل می‌شود.»
درآمد ماهانه ۴۰ میلیارد تومانی اپراتور‌ها از فیلترینگ
بلوردی، معاون فنی ایرانسل در این جلسه در رابطه با متنفع یا متضرر شدن اپراتور‌ها پس در جریان فیلترینگ معتقد بود در گزارش اشاره‌شده از سوی پویا پیرحسینلو گفته شد اپراتور‌ها از فیلترینگ استقبال می‌کنند و از این طریق درآمدی هم دارند. این حرف، حرف غلطی نیست. «بالاخره به ما نیز از محل درآمد‌ها، زیرساخت تخفیفی می‌دهند. سقف آن ۱۰ درصد است. این مصوبه مربوط به پنج‌سال پیش است. عددی که ما استفاده می‌کنیم و مصرف ترافیک ما از محل زیرساخت، ماهانه چیزی حدود ۴۰ میلیارد تومان پس از محدودیت‌ها شده است. قبل از محدودیت‌ها بیشتر بود. اما افت اصطلاحا رونویی که اپراتور‌ها پس از محدودیت‌ها با آن مواجه شده‌اند، چیزی حدود چندهزار میلیارد تومان است.
فکر نمی‌کنم بیزینسی وجود داشته باشد که چندهزار میلیارد را با چندصد هزار میلیارد مقایسه کند. به صورت کلی اختلال وجود دارد و به‌دلیل اعمال محدودیت‌هایی که روی برخی آی‌پی‌ها و پلتفرم‌ها وجود دارد، بسیاری از آی‌پی‌های دیگر درحال مخدوش شدن هستند و به نظر من بخش عمده نارضایتی هم اینجاست. اما نارضایتی مردم از سرعت اینترنت نیست، بلکه از اختلال است که مبتلا به آن هستیم. از یک‌طرف دیگر هم استفاده از فیلترشکن‌ها به‌شکل بی‌رویه‌ای افزایش پیدا کرده است، یعنی ما محدودیت‌هایی اعمال کرده‌ایم و مردم می‌خواهند وصل شوند. افزایش فیلترشکن‌ها بیشترین فشار را روی اپراتور وارد می‌کند، یعنی ما بخش زیادی درآمد در حوزه اپراتور داریم که می‌توانست در سبد اپراتور بیاید، اما برای چیزی به‌عنوان فیلترشکن مصرف می‌شود. آماری که در شبکه می‌بینیم هم این است که مصرف فیلترشکن‌ها پس از محدودیت‌ها افزایش پیدا کرده است. این افزایش آمار ۹۶ درصد بیش از قبل است. پکدلاس به‌طور کلی افزایش یافته است، اما ۵۰ درصد نیست.»
