«ال‌نینو» چگونه به ایران می‌رسد؟

«ال‌نینو» یک تغییر یا آشفتگی سیستم جو و اقیانوس در حوزه استوایی یا حاره‌ای اقیانوس آرام است. ال‌نینو چگونه به ایران می‌رسد و چگونه بر تعدد سوانح طبیعی به خصوص سیل‌های خارج از فصل و خشکسالی اثر می‌گذارد؟ آیا ال‌نینو بحران در هم تنیدگی سوانح را تشدید می‌کند؟ جمعیت هلال احمر برای پیشگیری چه می‌تواند بکند؟

یادداشت مجتبی طحان، معاون آموزش جمعیت هلال احمر خوزستان که در زیر آمده است؛ شناختی به خواننده می‌دهد تا به پاسخ این سوالات نزدیک شود.

رویداد‌های مهم دهه‌های اخیر جهان از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی و انسانی نشان می‌دهد که جوامع بشری پیوسته دستخوش حوادث طبیعی یا تمایلات مخرب انسان‌ها که باعث بروز بحران‌های گوناگون می‌شود، بوده است. روزی نیست که اخبار مربوط به بحران‌های کوچک و بزرگ که در گوشه و کنار دنیا رخ می‌دهد، در وسایل ارتباط جمعی منعکس نشود؛ این بحران‌ها ممکن است تا آنجا پیش برود که اعتبار و منافع داخلی و خارجی جوامع و کشور‌ها را مورد تهدید قرار دهد.

با توجه به رشد سریع تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر که سبب بروز حوادث و بلایای مختلفی از جمله سیل، خشکسالی، ریزگرد‌ها و ذرات معلق، آتش سوزی‌های گسترده، برف و کولاک شدید، گرمای طاقت فرسا و موراد دیگر شده است، زنگ خطر را برای کشور‌های سراسر گیتی و جوامع مختلف به صدا درآورده و در این میان، برخی از کشور‌های توسعه یافته نیز در مواجهه با این حوادث، فعالیت‌های تأثیرگزاری را انجام داده اند.

«ال نینو» که این روز‌ها به دوباره به بحث داغی در بین مردم، رسانه‌ها و دستگاه‌های مختلف بدل شده است، یکی از پدیده‌های خاص و شگفت کره زمین می‌باشد که تحقیقات مختلفی بر روی آن انجام شده است.

در واقع ال نینو یک تغییر یا آشفتگی سیستم جو و اقیانوس در در حوزه استوایی یا حاره‌ای اقیانوس آرام است که بیشتر در سواحل غربی آمریکای جنوبی و نزدیک به خط استوا اتفاق می‌افتد. این آشفتگی یا تغییر می‌تواند تأثیرات بسیار زیادی بر حیات موجودات زنده در اکوسیستم‌های خشکی و آبی داشته باشد. این اثرات می‌تواند شامل مرگ صد‌ها هزار مرغ دریایی به دلیل کم‌شدن ماهی‌های کولی که این ماهی‌ها نیز به دلیل گرم‌شدن آب سواحل غربی آمریکا و کم شدن مواد غذایی، از بین می‌روند در آلاسکا، حریق جنگل‌ها در اندونزی و استرالیا، کاهش صید آبزیان و طغیان رودخانه‌ها خصوصاً در پرو و اکوادور باشد.

به عنوان مثال تأثیر ال نینو در کالیفرنیای جنوبی و مکزیکو به شکل افزایش طوفان‌ها و بارندگی‌های شدید ردیابی شده است، در حالی که شمال استرالیا آب و هوایی خشک و کم باران را تجربه می‌کند. دست کم در عرض‌های پایین جغرافیایی عمده آنچه که تغییر اقلیم انگاشته می‌شود، به واقع همان تأثیر پدیده ال‌نینیو است. مستندات نشان می‌دهد که در پنجاه سال گذشته بسامد وقوع خشکسالی در جهان کاملاً با وقوع ال‌نینو منطبق است. شاید حتی بتوان بخش قابل توجهی از خشکسالی‌های اخیر خاورمیانه را به ال‌نینو نسبت داد.

نشانه‌های آشکاری می‌گویند که افزایش ۲۲ درصدی مناطق فوق خشک جهان که در قرن بیستم رخ داده، عمدتاً تحت تأثیر فعالیت ال نینیو در دهه هشتاد بوده است. تحقیق دیگری می‌گوید که دو منشأ عمده، باعث بارندگی در خاورمیانه، غرب اقیانوس هند و شرق دریای سرخ است و این دو منبع مهم به شدت تحت تأثیر ال‌نینیو قرار دارند. مطالعات انجام شده نشان داده است که اثر ال نینو در ایران نیز محسوس است به این معنی که در سال بعد از ال نینو، سراسر ایران به جز بعضی از مناطق کشور، میانگینِ دمای بالاتر از میانگین ۳۰ ساله و بارندگی کمتر از میانگین ۳۵ ساله داشته است.

ال نینو را نباید به صورت یک اتفاق ساده دانست، بلکه زنجیره‌ای از اتفاقات و وقایع مرتبط به هم است که از اقیانوس آرام شروع و اثرات مستقیم آن عمدتاً در اطراف خط استوا و کشور‌های منطقه استوا (مانند شیلی، مکزیک، آرژانتین، اندونزی، مالزی، گینه، جنوب هند و …) مشاهده می‌شود، اما اثرات غیر مستقیم یا جانبی آن بر تمام دنیا از جمله کشور ما ایران هم محسوس است.
در واقع اثرات این پدیده شامل تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی می‌باشد که خود این اثرات با توجه به شدت و استمرار بصورت ضعیف، متوسط و قوی دسته بندی می‌گردند. بطور مثال ال نینوی سال ۱۹۹۷-۹۸ باعث مرگ ۲۳۰۰۰ نفر گردید.

نگاهی متفاوت

فارغ از اینکه پدیده ال نینو باعث بروز تغییرات متفاوت اقلیمی و به ویژه سرمای شدید در جهان و به تبع آن در کشور ما ایران شود، بروز و یا عدم حدوث آن، توجه ما را به مفاهیمی مهم و حیاتی جلب می‌کند که در سطور زیر به بخشی از آن‌ها اشاره خواهد شد.

۱- بروز پدیده ال نینو در جای خود باید توسط کارشناسان ذی ربط مورد مداقه و بررسی قرار گرفته و با یک رویکرد علمی، جوانب آن سنجیده شده و به عنوان یک هشدار به مردم اطلاع رسانی شود. حتی این پدیده خاص می‌تواند برای جوامع بشری به عنوان یک تهدید و البته یک فرصت نیز قلمداد شده و به دستیابی انسان به آمادگی حداکثری کمک شایانی کند.

۲- اگر به پدیده ال نینو به عنوان یک مخاطره بحران ساز بنگریم، چند مفهوم بسیار مهم و اساسی نمایان شده و مورد توجه متخصصان حوزه مدیریت بحران قرار می‌گیرد. همانگونه که می‌دانیم مدیریت بحران مجموعه‌ای از مفاهیم نظری و تدابیر عملی در ابعاد سیاستگذاری، برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و کنترل جهت مقابله با بلایا در مراحل قبل، هنگام و بعد از وقوع حوادث می‌باشد که مهترین هدف آن، کسب اطمینان از آن است که بحران‌ها کمترین اثرات و پیامد‌های زیانبار جانی، مالی و زیست محیطی را به بار آورند.

۳- یکی از مفاهیم فوق العاده مهم و تخصصی در مراحل ابتدایی مدیریت بحران، مدیریت خطرپذیری است که خود از دو جز تحلیل مخاطرات و تحلیل آسیب پذیری تشکیل شده است. مخاطرات در واقع عوامل تهدید کننده یک جامعه یا سازمان محسوب می‌شوند. برای مثال یک اگر به ال نینو به تنهایی نگاه شود، یک پدیده آب و هوایی است در حالی که می‌تواند با ایجاد تغییرات شدید اقلیمی در مناطق مختلف جهان، یک عامل خطرآفرین محسوب شود. همچنین برای تحلیل آسیب پذیری دو جز قابلیت آسیب (مجاورت با یک گسل) و تاب آوری (مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله) مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۴- یکی از مهمترین اهداف مدیریت بحران، پیشگیری و کاهش اثرات مخرب بلایا است که شاید دلیل اصلی نگارش این مطلب باشد. پیشگیری به عنوان یک هدف بزرگ حاصل تشریک مساعی مردم و مسئولان است که می‌تواند موجبات کاهش حداکثری آثار بلایا را در پیش داشته باشد. پیشگیری اینگونه تعریف می‌شود: مجموعه عملیاتی که با هدف کاهش پایدار خطر در مواجهه با مخاطرات و یا به منظور کاهش احتمال وقوع خطر و عوارض ناشی از آن صورت می‌گیرد. اقدامات پیشگیرانه از یک منظر به دو دسته اقدامات ایستا و اقدامات پویا تقسیم می‌شود. اقدامات ایستا شامل تدوین، اجرا، توسعه و بکارگیری مقررات و قوانین در ساخت و ساز بناها، کاربری صحیح اراضی، منطقه بندی و استفاده از تکنیک‌های مورد استفاده در برنامه ریزی شهری است که که آسیب پذیری را کاهش می‌دهند. اقدامات ایستا در کشور‌های توسعه یافته و در حال توسعه با هم متفاوتند. این امر ناشی از تفاوت در شرایط اجتماعی و اقتصادی آنهاست. کشور‌های توسعه یافته در انجام برنامه ریزی کاهش اثرات بلایا پیشتاز بوده و بر اساس مطالعات انجام شده در چارچوب سیستم‌های اجتماعی و اقتصادی حاکم بر جامعه خود، به شاخص‌های مناسب دست یافته اند. اما کشور‌های در حال توسعه بدون انجام تحلیل وضعیت موجود، سعی در به کارگیری روش‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده در کشور‌های توسعه یافته داشته اند.

از این رو، اقدامات ایستا در این کشور‌ها عملاً تأثیر کمی‌بر کاهش اثرات مخرب بلایا داشته است. اقدامات پویا، اقداماتی همچون آموزش همگانی، تدوین برنامه‌هایی برای بهبود کیفیت منازل مسکونی، انتقال صنایع از نقاط آسیب پذیر و استقرار آن‌ها در مکان‌های امن، تنوع بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی برای ایجاد پتانسیل جایگزین و… را شامل می‌شوند. البته اقدامات پویا مستقل از اقدامات ایستا نیز می‌تواند به اجرا گذاشته شود. این در حالی است که اقدامات ایستا بدون انجام اقدامات پویا، قابل اجرا نیست. برخی از اقدامات پویا لازم است در قالب برنامه ریزی‌های فرهنگی و اجتماعی به جامعه ارائه شوند.

۵- یکی از مراحل مهم چرخه مدیریت بحران، مرحله آمادگی محسوب می‌شود که خود شامل مراحلی از قبیل برنامه ریزی، سازماندهی، آموزش، تجهیزات و امکانات، تمرین و مانور، ارزیابی و بازنگری است. در این مرحله اقدامات لازم برای مواجهه با بلایای قریب الوقوع در یک جامعه صورت می‌گیرد. مهمترین اقدامی‌که در این مرحله انجام می‌شود برنامه‌ریزی است. برنامه ریزی نحوه پاسخگویی به بلایا یعنی چگونگی اقدامات لازم به هنگام وقوع یک بلا یا یک موقعیت اضطراری و مجموعه کار‌هایی که لازم است انجام گیرد را مشخص می‌کند. نکته حائز اهمیت این است که فعالیت‌های این مرحله به حفظ جان انسان‌ها و به حداقل رساندن آسیب‌های وارده کمک خواهد کرد.

۶- با توجه به نکاتی که گفته شد، یکی از دلایل مهم تلفات و صدمات پایین در کشور‌های توسعه یافته، توجه به مراحل پیشگیری و آمادگی در مواجهه با بحران‌هاست که کشور ما در رسیدن به نقطه مطلوب، فاصله زیادی دارد و به رغم تلاش‌های صورت گرفته در بخش نظری مدیریت بحران، در عرصه عمل برای دستیابی به اهداف استراتژیک نیازمند نگاه ویژه و مسئولانه آحاد مردم و البته مسئولان و متولیان امور هستیم.

۷- نیاز به هماهنگی و تمرین ستادی دستگاه‌های مرتبط و درگیر در مدیریت بحران به ویژه در مرحله پاسخ به عنوان یک اصل مهم و اساسی محسوب می‌شود که علاوه بر برنامه‌های مشخص و عادی، می‌بایست با سرعت و دقت بیشتر و با نظارت مدیران بحران استان‌ها تا قبل از فرارسیدن فصل سرما در دستور کار قرار گیرد. چرا که در حوادث گوناگون عدم هماهنگی عملیاتی به کرات مشاهده شده و سبب بروز مشکلات فراوانی شده که برخی از آن‌ها غیر قابل جبران بوده اند. مانور‌های توجیهی، دورمیزی، محدود، عملکردی و تمام عیار، تمرین‌های ذهنی و عملیاتی، تدوین و بازخوانی مجدد وظایف اعضای کارگروه مدیریت بحران در مواجهه با تبعات پدیده ال نینو علاوه بر ایجاد آمادگی، تعامل و همدلی در کارگروه‌های تخصصی مدیریت بحران می‌تواند به عنوان یک سیاست مهم کاری، سرلوحه انجام فعالیت‌ها قرار گیرد. همچنین نشست‌های مشترک کارگروه‌های تخصصی و مانور‌های آموزشی با هدف تبیین مجدد وظایف اعضا با توجه به نیازسنجی جدید می‌تواند بر اثرگذاری عملیات پاسخگویی و عدم تداخل وظایف ذاتی کمک شایانی نماید.

۸- شناسایی نقاط ضعف و قوت دستگاه‌های درگیر در حوادث توسط بازرسان و ناظران درون و برون دستگاهی به عنوان گامی سرنوشت ساز به شمار می‌آید. اگر این نظارت و بررسی به دور از حاشیه و سوگیری باشد، می‌تواند باعث ارتقای توان امدادی و پاسخگویی اضطراری دستگاه‌ها و پرکردن خلاء موجود در ارائه خدمات به آسیب دیدگان احتمالی شود. ارزیابی و بررسی حضور اعضای کارگروه بحران در حوادث گذشته، بهره گیری از توان مشاوران مدیریت بحران، تلاش در جهت رفع نواقص و کاستی‌های موجود نیز می‌تواند به سربلندی کشور در برابر پدیده ال نینو و تبعات احتمالی آن به شدت کمک کند.

۹- یکی از مهمترین کار‌ها که از مراحل آمادگی و پیشگیری آغاز و شاید بتوان گفت که پایانی ندارد، آموزش همگانی است. مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود، به عنوان یک اصل فناناپذیر شناخته شده و در طول تاریخ بار‌ها برکات آن را مشاهده کرده ایم. استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و پایگاه‌های اجتماعی و حتی شیوه‌های سنتی می‌تواند به مدد آموزش همگانی، موجب کاهش آثار منفی پدیده ال نینو شود. البته می‌بایست برنامه ریزی سریع برای این امر مهم صورت پذیرد. نقش سازنده و حیاتی سازمان‌های مردم نهاد، مدارس و دانشگاه‌ها در انتقال مفاهیم مرتبط نیز نباید فراموش شود.

۱۰- در راستای ایجاد آمادگی در برابر مشکلات احتمالی این پدیده اقلیمی، موارد متعددی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به ایجاد شناخت و آمادگی عملیاتی در نیرو‌های امدادی در مواجهه با این پدیده خاص، استفاده مطلوب از سیستم مدیریت جغرافیای شهری (GIS)، برنامه ریزی برای استفاده از توان بخش خصوصی و مشارکت در مراحل چهارگانه مدیریت بحران، ذخیره سازی اقلام زیستی و معیشتی مانند خوراک، پوشاک، دارو و غذا و سایر اقلام ضروری در انبار‌های متعدد و مختلف، ذخیره سازی سوخت برای ژنراتورها، موتور‌های برق، ماشین آلات امدادی و …، پیش بینی وسایل گرما زا با سوخت‌های متفاوت، بررسی و رفع کمبود‌های مراکز و پایگاه‌های امدادی دستگاه‌های درگیر از قبیل اورژانس، هلال احمر و راهداری، بازرسی شرکت‌های گاز، برق، مخابرات، آب و فاضلاب شهری و روستایی و سایر دستگاه‌های ذی ربط از تأسیسات و زیرساخت‌های موجود به منظور رفع نواقص و جلوگیری از اختلال در ارائه خدمات رسانی، ایجاد مسیر‌های جایگزین و شناسایی معبر‌های مورد نیاز در مواقع لزوم برای امداد رسانی و موارد دیگر اشاره کرد.

مواردی که در این مجال ذکر شد، با استفاده از تجربه‌های انسان‌های فرهیخته ایست که در کوران حوادث متعدد بین المللی، ملی و منطقه‌ای به دست آمده اند. اگر بپذیریم که «گذشته، چراغ راه آینده است»، باید از تجربه‌های گرانب‌های بحران‌های گذشته، درس‌های فراوانی فراگرفت و در عمل آن‌ها را پیاده کرد. در این میان از نقش مؤثر فرهنگ سازی نیز نباید غافل بود که تفاوت کشور‌های توسعه یافته با سایر کشور‌های در حال توسعه و حتی توسعه نیافته در نوع نگرشی است که به حوادث داشته و دارند و رمز موفقیت در کاهش آثار مخرب بلایا نیز به همین مقوله بر می‌گردد.