۱۰ ساعت خطرناک تهران؛ موج شبانه آلودگی‌هوا چگونه شکل گرفت؟
سکونت در یک شهر «آلوده به تصمیمات شهری ناکارآمد» باعث می‌شود آن شهر و شهروندانش سال به سال در برابر «ریزذرات مزاحم»، بی‌دفاع‌تر از قبل شوند. تهران ۸ روز است به وضعیت «نارنجی» به سبب استشمام هوای ناسالم دچار شده است، بدون آنکه واکنش درخوری از سوی سیاستگذاران برای «جلوگیری از انباشت آلودگی‌هوا در آسمان پایتخت» صورت بگیرد. سریال سمی آلودگی‌هوا در سال‌های گذشته، هفته‌ها پس‌از برودت هوا در تهران اکران می‌شد؛ اما امسال، درحالی‌که دمای هوا در ساعاتی از روز، بالای ۲۰درجه است و حتی در برخی ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی در اواخر دومین ماه پاییز از سیستم سرمایشی استفاده می‌شود، «ریز ذرات آلاینده هوا» از سطح مجاز فراتر رفته است. تهرانی‌ها در روز‌های آلوده، «۱۰ساعت خطرناک» را نفس می‌کشند. این آلودگی، مدارس در برخی پایه‌ها را تعطیل کرد. طی سال‌های اخیر، اثر چالش‌های محیط‌زیستی روی اقتصادها، به‌شدت مورد توجه قرار گرفته است. با سختگیرانه‌تر شدن مقررات و قوانین مربوط به محیط‌زیست در کشور‌های مختلف، فواید مالی و اقتصادی قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده است.
نجمه رجب: تهرانی‌ها بیش از یک هفته است که بی وقفه هوای آلوده تنفس می‌کنند و افزایش تدریجی غلظت ذرات آلاینده موجب شد عصر دیروز اعلام شود یک سوم کارکنان ادارات در پایتخت امروز دورکار شوند؛ تصمیمی که ساعاتی بعد تکذیب شد. در ۲۴ ساعت منتهی به صبح دیروز هوای تهران به مدت حدود ۱۰ ساعت پیاپی «ناسالم برای همه» و شرایط اضطرار در سطح شهر حاکم بود. بررسی مدل تغییرات شاخص کیفیت هوا در طول شبانه روز نشان می‌دهد در روز‌های آلوده، پایتخت نشین‌ها با موج شبانه آلودگی به مدت ۱۰ ساعت مواجه هستند و در این فاصله زمانی شاخص کیفیت هوا تحت‌تاثیر دست کم سه عامل اوج می‌گیرد.
فصل اخیر آلودگی هوای سریالی در تهران از ۱۷ آبان ماه آغاز شد و با احتساب امروز، پایتخت نشین‌ها تاکنون هشت روز آلوده را پشت سر گذاشته اند. هرچند در روز‌های اول این بازه زمانی شاخص کیفیت هوا مقادیر پایین تری داشت، اما در طول سه روز اخیر این شاخص با افزایش قابل‌توجهی روبه‌رو شد، طوری که در برخی ساعات مقدار این شاخص از محدوده نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس) به محدوده قرمز (ناسالم برای همه) رسید. این وضعیت موجب شد سرانجام بعد از گذشت یک هفته کارگروه اضطرار آلودگی هوا تشکیل جلسه دهد و بر اساس مصوبات دیروز این کارگروه، مقرر شد مهد‌های کودک تعطیل و کلاس‌های پیش دبستانی و دبستان آنلاین برگزار شوند.
داستان هوای آلوده تهران
بررسی تغییرات ساعتی شاخص کیفیت هوای شهر تهران نشان می‌دهد پایتخت نشین‌ها هر سال در این ایام با موج شبانه آلودگی هوا مواجه هستند، به این معنا که در ساعات شب بر غلظت آلاینده‌های هوا افزوده می‌شود. کارشناسان این اوج گیری شبانه آلودگی هوا در پایتخت را ناشی از دست کم سه عامل می‌دانند. مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر روند تغییرات شاخص کیفیت هوا و اوج گیری آن از اوایل شب یعنی حدود ساعت ۲۰، وضعیت متغیر‌های هواشناسی است.
ماجرا از این قرار است که شروع افزایش مستمر غلظت آلاینده‌ها از حدود ساعت هشت شب بیش از هر چیز ناشی از برودت هواست. در واقع در طول روز لایه آلودگی بالاتر می‌رود و غلظت آلاینده‌ها در لایه‌های پایینی جو به دلیل گرم‌تر بودن هوا کمتر است؛ اما به محض اینکه یکی دو ساعت از شب می‌گذرد، لایه مرزی بین هوای سرد و گرم پایین‌تر می‌آید و غلظت آلاینده‌ها که در شاخص کیفیت هوا منعکس می‌شود، با افزایش مواجه می‌شود. در بررسی تغییرات شاخص کیفیت هوا در طول دو شبانه روز گذشته نیز آن‌طور که در تصویر این گزارش نیز منعکس شده است، در فاصله ساعت ۲۰ تا ۵ بامداد روز بعد، شدت آلودگی هوا به مراتب بیشتر از ساعات دیگر بوده است. عامل دیگری که به شکل گیری موج آلودگی هوای شبانه می‌انجامد، شیوه رایج و در واقع سبک زندگی شهروندان تهرانی است که بر پایه «زیست شبانه» شکل گرفته است. هرچند تعریفی که در تهران از زیست شبانه وجود دارد، با تعریف رایج آن در شهر‌های بزرگ دنیا متفاوت است، اما بسیاری از خانواده‌ها سفر‌های شبانه با انگیزه‌های تفریحی، تفرجی، خرید و گذران اوقات فراغت را به پس از اتمام ساعت کاری موکول می‌کنند و در نتیجه میزان سفر‌های خودرویی در ساعات شب (قبل از نیمه شب) پرتعداد است. البته مطالعه‌ای که به طور دقیق نشان دهد سبک زندگی این چنینی تا چه اندازه در تشدید آلودگی هوای شبانه در تهران نقش دارد، انجام نشده است، اما از نظر کارشناسان این متغیر نیز حتما سهمی از قرمز شدن هوا در ساعات شب را به خود اختصاص می‌دهد. حتی بعضا این دیدگاه غلط بین خانواده‌ها وجود دارد که هشدار‌های پرهیز از حضور در فضای باز مربوط به ساعات روز بوده و در ساعات شب از شدت آلودگی هوا کاسته می‌شود؛ بنابراین آن‌ها به اندازه‌ای که در طول روز از حضور غیرضروری در سطح شهر پرهیز می‌کنند، در ساعات شب به چنین رفتاری مقید نیستند. با این حال نباید فراموش کرد که تهران یک شهر «همواره پرترافیک» است و در نتیجه سهم بالا و پایین شدن حجم خودرو‌های عبوری در معابر روی شدت آلودگی هوا از متغیر شرایط جوی کمتر است.
سهم دیزلی‌ها از آلودگی شبانه
بر اساس مصوبه کارگروه اضطرار آلودگی هوا، از شب گذشته پلیس راهور تهران بزرگ و پلیس راه فاتب از تردد شبانه خودرو‌های گازوئیلی سنگین که آلایندگی قابل رویت دارند نیز جلوگیری کردند و این اقدام امشب هم در دستور کار است. این تصمیم یکی از اقدامات ثابتی است که در شرایط اضطرار آلودگی هوا انجام می‌شود. بررسی‌های کارشناسی نیز نشان می‌دهد سومین عامل تشدید آلودگی هوای شبانه به‌ویژه از حوالی ۱۰ شب به بعد و مشخصا از ساعات نیمه شب، به مجاز شدن تردد وسایل نقلیه سنگین دیزلی در این زمان بازمی‌گردد که بعضا به انباشت آلاینده‌ها به مدت چند ساعت در جو می‌انجامد و شاخص را چند ساعتی بالا نگه می‌دارد. در نیمه شب جریان ترافیک در شهر عادی نیست و سهم خودرو‌های سواری بسیار کمتر از خودرو‌های سنگین است؛ بنابراین یکی از تصمیمات مهم کاهنده آلودگی هوا می‌تواند همین اعمال محدودیت برای خودرو‌های دیزلی باشد. یک مطالعه درباره زمان و مکان بیشترین غلظت آلاینده‌های هوا حاکی است در ساعات شب و نیمه شب غلظت آلاینده‌ها تا ۱.۷ برابر بقیه ساعات روز افزایش می‌یابد. در ۴۸ ساعت منتهی به زمان نگارش این گزارش نیز کمترین عدد شاخص ۱۰۸ و مربوط به ساعات میانه روز و بیشترین شاخص ۱۶۴ و مربوط به نزدیکی‌های بامداد بود. به این ترتیب شدت آلودگی هوا در شب‌های اخیر و مشخصا در ۱۰ ساعت خطرناک ۲۲ تا ۵ بامداد، حدود ۱.۵ برابر ساعات روز بوده است. با این وصف به نظر می‌رسد تهران در ساعات شب در برابر جولان ذرات معلق بی دفاع‌تر از اوقات دیگر است.
تصمیمات دیرهنگام علیه آلودگی
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، علاوه بر عامل طبیعی تشدید آلودگی هوای شبانه یعنی اینورژن یا همان وارونگی هوا در ساعات سرد شبانه روز، نقش عوامل انسانی دخیل در آلودگی هوا آن گونه که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد. شاهد این مدعا را می‌توان در مقایسه بین حال و روز آبان امسال و سال گذشته رصد کرد. دمای هوای روز‌های اخیر کمتر از دمای روز‌های پرآلوده آبان پارسال نیست و در واقع شدت آلودگی هوا هنوز آن قدر نیست که بتواند آلودگی هوا را وارد فاز بحرانی کند؛ اما با این حال در روز‌های اخیر طی ساعات متوالی شاخص کیفیت هوا به محدوده ناسالم برای همه رسیده و شرایط اضطرار در تهران حاکم شده است. بدیهی است در کنار عامل طبیعی، تولید آلاینده‌ها و انتشار آن‌ها در هوای تهران نیز به واسطه افزایش ترافیک و تعداد خودرو‌های در حال تردد در سطح شهر و نیز فرسوده‌تر شدن خودرو‌ها به دلیل ناتوانی در نوسازی از سوی مالکان خودرو با سرعت زیادی در حال افزایش است.
اما در کنار همه عوامل دخیل در آلوده‌تر شدن هوای تهران، غفلت از سیاست‌هایی که می‌تواند از بحرانی شدن شرایط جلوگیری کند نیز مساله ساز است. دیروز سرانجام در هفتمین روز از هفته آلوده تهران، کارگروه اضطرار تشکیل جلسه داد و تصمیم گرفت امروز بخشی از کلاس‌های درس را غیرحضوری و فروش مجوز طرح ترافیک را ممنوع کند. این در حالی است که چنین تصمیماتی می‌توانست چند روز زودتر و قبل از اینکه شاخص کیفیت هوا به نزدیک مرز شرایط اضطرار (۱۵۰) برسد، اتخاذ شود.
طرح ترافیک این روز‌ها کارکرد ضد آلودگی خود را از دست داده است، در حالی که اگر محدودیت تردد خودرویی در این محدوده قدری زودتر اعمال می‌شد، می‌توانست در جلوگیری از انباشت آلاینده‌ها نقش داشته باشد. حتی اعمال دورکاری کارمندان نیز نباید به دقیقه ۹۰ و زمانی که هوا برای همه آلوده است، موکول شود. تصمیمات کارگروه اضطرار آلودگی هوا کارکرد خود در کاهش غلظت آلاینده‌ها را از دست داده و صرفا با این محوریت که در وقت بحران، گروه‌های پرخطر از قرار گرفتن در معرض هوای آلوده در امان بمانند، اتخاذ می‌شود. بدیهی است در صورتی که تصمیمات موثر بر کاهش انتشار آلاینده‌ها قدری زودتر و به محض اینکه شاخص کیفیت هوا وارد محدوده نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس) می‌شود، اتخاذ و عملیاتی شود، می‌تواند از بدتر شدن اوضاع و حاکمیت شرایط اضطرار در شهر پیشگیری کند. روز گذشته برخی از مدارس شهر تهران در مقاطع تحصیلی بالاتر از ابتدایی، با اینکه طبق مصوبه قرار بود به صورت حضوری کلاس‌های خود را تشکیل دهند، اما به والدین اطلاع رسانی کرده و امروز به صورت آزمایشی کلاس‌های خود را به شکل مجازی و برخط برگزار کردند؛ بنابراین به نظر می‌رسد ابتکار عمل مدارس حتی یک گام از کارگروه دولتی متولی تصمیم‌گیری علیه آلودگی جلوتر است.
گذشته از این، در شرایطی که ضعف در سیاستگذاری ضد آلودگی در کارگروه اضطرار مشهود است، دست کم انتظار می‌رود مدیریت شهری تهران خود پیش قدم شود و اقدامات ضد آلودگی را در اولویت قرار دهد. یکی از این اقدامات افزایش هزینه عوارض تردد در محدوده طرح ترافیک است. به اذعان مسافران تاکسی‌های آنلاین، کرایه این سرویس‌ها امسال در مقایسه با سال گذشته تقریبا دو برابر شده است. این در حالی است که تعرفه طرح ترافیک فقط ۲۰درصد افزایش پیدا کرده و این موضوع سبب شده سفر با خودروی شخصی به مراتب از سفر با تاکسی‌های اینترنتی به صرفه‌تر باشد. به این ترتیب اولین قدم مدیریت شهری برای کاهش تقاضای سفر با خودروی شخصی به نفع کاهش آلودگی هوا می‌تواند افزایش هزینه عوارض طرح ترافیک به میزان موثر باشد. این هزینه در حال حاضر به طور متوسط حدود ۵۰هزار تومان است که تقریبا ۳۰درصد ارزان‌تر از کرایه سفر‌های با مسافت نه چندان بلند به وسیله تاکسی‌های اینترنتی است.
