تورم مزمن چه تاثیری بر نحوه خرید خانوار‌ها گذاشته؟
زندگی اقساطی در روزگار کنونی، اجتناب‌ناپذیر است. نتایج نظرسنجی‌ها و بررسی‌های میدانی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که بیش از نیمی از شرکت‌کنندگان در یک‌سال گذشته تجربه خرید شرایطی را داشته اند. رواج زندگی قسطی با توجه به تغییر سبک زندگی جامعه امری بدیهی است که به‌تازگی و در چند سال اخیر بسیار مورد توجه مردم قرار گرفته است. تورم بالا و ناهماهنگی خرج و دخل در کنار تغییر سبک زندگی، جامعه را به این سمت سوق داده است. نتایج نظرسنجی «دنیای‌اقتصاد» در شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام به آدرس Deghtesad و تلگرام به آدرس Den_ir) حاکی از آن است که بیش از ۸۴.۵درصد جامعه خریداران کالای شرایطی، تهیه لوازم‌خانگی و کالای دیجیتال خود را منوط به خرید قسطی کرده اند. نتایج این نظرسنجی از سوی دیگر بیانگر آن است که بیش از ۱۵.۵درصد پاسخ دهندگان برای تهیه مایحتاج زندگی خود (اعم از خوراکی و...) به خرید شرایطی روی آورده اند.
آمار نظرسنجی را می‌توان شاهدی هرچند کوچک بر رونق خرید شرایطی دانست، اما نباید از این موضوع غافل شد که سبک زندگی نیز در این امر دخیل است. تغییر سبک زندگی موجب شده است تا جامعه به سمت خرید‌های لوکس‌تر پیش برود و نسل جدید خواسته‌های لاکچری‌تری از خانواده‌ها داشته باشند؛ بنابراین نمی‌توان از این موضوع چشم پوشید که حتی دهک‌های پایین جامعه نیز تا جایی که می‌توانند سعی بر حفظ ظاهر دارند. حساب دفتری که معمولا در آن فروشنده بدون سود، کالا را به صورت مدت‌دار (البته کوتاه‌مدت) به مشتری می‌فروشد بیشتر در محله‌های محروم شهر به چشم می‌خورد. از سوپرمارکت‌های محله گرفته تا فروشگاه‌های پوشاک، همگی برای اینکه مشتریان خود را حفظ کنند، به فروش دفتری روی می‌آورند. اما علاوه بر این، در اتوبان‌ها شاهد بیلبورد‌های تبلیغاتی فروشگاه‌های بزرگ هستیم؛ فروشگاه‌هایی که کالا‌های خود را با اقساط بلندمدت و به گفته خود، بهره صفر، عرضه می‌کنند. استقبال از این فروشگاه‌ها معمولا از فروشگاه‌های کوچک‌مقیاس بیشتر است؛ چراکه فروش اعتباری یا اقساطی برای خریداران به‌صرفه است. چه‌بسا حتی اگر سودی به کالای خریداری‌شده تعلق گیرد، با توجه به نرخ تورم ایران، باز هم این مشتری است که سود خواهد برد.
خرید اقساطی با چک نیز رواج یافته است. با توجه به اینکه شرایط دریافت وام‌های بانکی برای تمامی اقشار ساده نیست، فروش کالا با چک یکی از راه‌های مرسوم خرید شرایطی محسوب می‌شود. به‌جز این، اپلیکیشن‌هایی که فروش اعتباری دارند نیز این روز‌ها در میان مردم جای خود را باز کرده‌اند. هرچند دریافت اعتبار، پروسه ساده‌ای ندارد، اما مشتریان تا جایی که می‌توانند سعی دارند از این امکان استفاده کنند. برخی از این اپلیکیشن‌ها حتی بدون سود و در کوتاه‌مدت به مشتریان خود امکان خرید اعتباری می‌دهند. ضمن اینکه ضمانت در این روش، آسان‌تر از ضمانت برای دریافت وام از بانک است. نکته جالب نظرسنجی انجام‌شده از مخاطبان «دنیای‌اقتصاد»، بهای خرید اقساطی است. این آمار نشان می‌دهد ۳۵درصد از پاسخ دهندگان زیر ۱۰میلیون تومان خرید اقساطی داشته‌اند، بیش از ۳۷درصد بین ۱۰ تا ۵۰میلیون تومان کالا را به صورت شرایطی خریداری کرده‌اند و بیش از ۲۷درصد نیز کالا‌های بالای ۵۰میلیون تومان را به‌واسطه شرایط قسطی تهیه کرده‌اند. نگاهی اجمالی به این داده‌ها حاکی از آن است که خرید شرایطی کمتر از ۵۰میلیون تومان طرفدار بیشتری دارد که احتمالا به سهل‌تر بودن شرایط ضمانت برمی‌گردد.
در عین حال بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» درباره سازوکار فروشگاه‌هایی که این روز‌ها اقدام به فروش کالا‌ها به صورت شرایطی کرده اند نشان می‌دهد که این فروشگاه‌ها به‌واسطه همکاری با بانک‌ها و البته نحوه تهیه کالا‌های خود از تولیدکنندگان، نه‌تن‌ها ضرر نمی‌کنند، بلکه در بلندمدت نیز به سود بزرگی دست می‌یابند. فروش اقساطی در چنین شرایطی بازی دوسر بردی است که مردم در خرید لوازم‌خانگی و کالا‌ها با فشار کمتری روبه‌رو می‌شوند و پرداخت آن را به صورت اقساطی و اعتباری به زمانی دورتر موکول می‌کنند. در سمت دیگر این بازی برد-برد، فروشندگان و تولید کنندگان با رونق و سود بیشتری مواجه می‌شوند.
زندگی لوکس با کالای قسطی
این روز‌ها تابلو‌های تبلیغاتی با محتوای خرید کالای خانه و کالا‌های دیجیتال به صورت قسطی در فروشگاه‌های بزرگ اینترنتی و حضوری، بیشتر از هرچیزی در خیابان ها، توجه مردم را به خود جلب می‌کنند. خرید کالا یا دریافت خدمات به صورت اقساطی در روزگار کنونی، به روشی معمول در میان مردم ایران تبدیل شده است؛ در صورتی که پیش از این، چنین روشی به این گستردگی در میان جامعه رواج نداشت. اما چه اتفاقی موجب شده است تا مردم به سمت خرید شرایطی پیش بروند؟ بدیهی است در جامعه‌ای که به دلیل نرخ تورم بالا و ناهمخوانی دخل و خرج مردم توان خرید نقدی را ندارند، به سمت خرید اقساطی می‌روند. تورم ۴۰درصدی، حفظ ارزش پول را سخت کرده است. در نتیحه پس‌انداز برای خرید نقدی هم ریسک را برای مردم زیاد می‌کند. از سوی دیگر، پروسه دریافت وام مانند گذشته نیست و شرایط دریافت وام برای انجام خرید نقدی سخت‌تر شده است.
پس از آنکه ایده فروشگاه‌های زنجیره ای، هایپر ها، مال‌ها و فروشگاه‌های بزرگ‌مقیاس در ایران نتیجه مثبتی از خود نشان داد، حال به‌واسطه شرایط اقتصادی، حرکت به سوی ظهور فروشگاه‌های اقساطی، از فروشگاه‌های بزرگ‌مقیاس گرفته تا مغازه‌هایی که مشغول فروش قسطی هستند، بیش از پیش شدت گرفته است. این فروشگاه‌ها در ابتدا برای جذب مشتری، طرح فروش اقساطی بلندمدت را اجرا کرده و پس از آنکه با معضل دسته چک نداشتن بخش اعظمی از مردم مواجه شدند، با همکاری بانک‌ها دست به راه اندازی سیستمی زدند تا این معضل نیز برای آن‌ها برطرف شود. یکی از اهداف مهم این فروشگاه ها، رفع مشکل خرید جهیزیه بود و مردمی که توان خرید نقدی را نداشتند، جذب این سبک از تهیه مایحتاج شدند.
از دیرباز و در دکان‌های فروش خواربار نیز این نوع فروش وجود داشت و مغازه‌های محلی حساب دفتری برای مشتریان خود باز می‌کردند تا بتوانند جامعه متقاضی کالا هایشان را حفظ کنند.
زندگی قسطی به روایت آمار
«دنیای‌اقتصاد» در روز‌های اخیر با سه‌سوال، به مساله سبک زندگی قسطی پرداخت. در سوال نخست آمده بود: «آیا در یک‌سال گذشته تجربه خرید شرایطی (قسطی، اعتباری و دفتری) را در زندگی‌تان داشته‌اید؟» برای این سوال دو گزینه بله و خیر در نظر گرفته شده بود. ۵۱.۶پاسخ‌دهندگان به این سوال پاسخ مثبت داده‌اند.
در سوال دوم آمده بود: «برای خرید چه کالا‌هایی به روش خرید قسطی اقدام کرده‌اید؟» برای این سوال سه گزینه طراحی شده بود: لوازم‌خانگی و دیجیتال، کالا‌های روزمره و هر دو گزینه. آمار‌ها نشان می‌دهد ۶۳درصد پاسخ دهندگان تنها برای خرید وسایل دیجیتال و لوازم‌خانگی اقدام به خرید قسطی کرده اند. شرایط اقتصادی نابسامان از سویی، اما باعث شده است تا برخی از خانواده‌ها و بخشی از جامعه که توان خرید پایینی دارند و امکان تهیه نقدی کالا‌ها را ندارند، برای تهیه کالا‌های روزمره خود از جمله مواد غذایی و خوراکی و همچنین پوشاک، اقدام به خرید اقساطی و ایجاد حساب‌های دفتری کنند. آمار‌ها نشان می‌دهد بیش از ۱۵.۵درصد پاسخ دهندگان به سمت خرید قسطی مایحتاج اولیه و روزمره رفته‌اند. ۲۱.۵درصد پاسخ‌دهندگان نیز گزینه سوم را انتخاب کرده‌اند.
بررسی‌ها درباره بازه قیمتی خرید‌های اقساطی نشان می‌دهد که ۳۵درصد پاسخ دهندگان، خرید‌های اقساطی خود را در بازه‌هایی کمتر از ۱۰میلیون تومان انجام داده اند. با توجه به استقبال مردم از خرید لوازم‌خانگی و کالای دیجیتال به صورت اقساطی، آمار‌ها نیز در حوزه خرید‌های بالای ۱۰میلیون تومان به بالا، عددی متفاوت را نشان می‌دهد. به طور کلی، ۳۷.۴درصد از خریداران کالا‌های اقساطی، کالا‌هایی با قیمتی بین ۱۰ تا ۵۰میلیون تومان و ۲۷.۶درصد خریداران کالا‌های اقساطی نیز کالا‌هایی با قیمت بیش از ۵۰میلیون تومان را تهیه کرده اند. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد خواربارفروشی ها، قصابی‌ها و فروشگاه‌های پروتئینی، لوازم‌تحریرفروشی ها، لباس‌فروشی‌ها و فروشگاه‌هایی از این دست نیز با تابلو‌هایی بزرگ، از امکان فروش اقساطی و حساب دفتری خبر می‌دهند. این موضوع که چندان به مذاق خود مردم نیز خوش نیامده است، حقیقت آشکار امروز کشور است. شرایط اقتصادی ذائقه مردم را به سمت خرید شرایطی سوق داده است.
فروش اقساطی از زاویه فروشندگان
همان‌طور که اشاره شد، فروشندگان بزرگی در زمینه فروش کالا‌های سوپرمارکتی و همچنین لوازم‌خانگی و محصولات دیجیتال، اقدام به فروش اقساطی کرده اند. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد یکی از فروشگاه‌های معروف که به‌تازگی در تهران نیز شعبه جدید خود را افتتاح کرده است، در یکی از روز‌های هفته ابتدایی کار خود، بیش از ۷۰میلیارد تومان فروش داشته است؛ فروشی که البته بخش اعظمی از درآمد حاصل از آن را به صورت قسطی به دست خواهد آورد. اما سوالی که برای شماری از مردم و دیگر فروشندگان پیش می‌آید، منطق اقتصادی این نوع فروش برای فروشگاه‌های بزرگ است.
با توجه به اینکه شرایط تورمی ۴۰درصدی در کشور حاکم است، اعطای وام و فروش اقساطی از سمت اعطا‌کننده وام و تسهیلات امری غیر‌منطقی به نظر می‌رسد. ولی این فرصت مناسبی برای مردم است که با پرداخت‌های بلندمدت، پولی را بابت قسط لوازم موردنیاز خود پرداخت کنند که هنگام خرید ارزش بالاتری داشت. به این ترتیب، مردم ریسک خرید کالا‌ها و هزینه خود را به صورت اقساطی و به زمان دورتری منتقل می‌کنند. حال، اما با وجود اینکه برخی بانک‌ها نرخ سود تسهیلات اعطایی را ۴درصد اعلام می‌کنند، در نهایت به دلیل افزایش قیمت کالا توسط فروشگاه در روش اقساطی، سود بازپرداخت برای خریدار به درصد بالاتری نیز خواهد رسید. فروشندگان اعتقاد دارند به دلیل نرخ بالای تورم، فروش اقساطی بدون افزایش قیمت کالا برای آن‌ها مقدور و به‌صرفه نخواهد بود. این گفته چندان هم دور از منطق به نظر نمی‌رسد و در شرایطی که اقتصاد کشور تورم بیش از ۴۰درصد را تجربه می‌کند، پرداخت تسهیلات با سود ۴درصد صرفه اقتصادی نخواهد داشت و در نهایت سازوکار بازار نرخ سود را نیز به سمت تعادلی خود سوق خواهد داد. البته سودی که فروشگاه‌های بزرگ‌مقیاس از مردم دریافت می‌کنند به‌واسطه قیمت نقدی لوازم‌خانگی در میان فروشگاه‌های کوچک‌مقیاس، زیر ذره‌بین قرار نمی‌گیرد. درواقع فروشگاه‌های بزرگ‌مقیاس به‌واسطه حجم بالای سفارش خود از تولیدکنندگان، تخفیف قابل‌توجهی در این زمینه دریافت می‌کنند و در ادامه به واسطه خرید شرایطی این کالا از تولیدکننده، می‌توانند با سودی اندک کالا را در جامعه به عرضه بگذارند.
یک یخچال که در فروشگاه‌های کوچک‌تر با قیمت ۱۶میلیون تومان به فروش می‌رود، با قیمت ۱۰میلیون تومان و به صورت شرایطی و با تخفیف از سوی فروشگاه بزرگ‌مقیاس خریداری می‌شود و مبلغ آن نیز حداقل ۶ماه بعد به تولیدکننده پرداخت می‌شود. در عین حال فروشگاه بزرگ‌مقیاس، این یخچال را با قیمت ۱۶میلیون تومان یا کمی گران‌تر و به صورت اقساطی در اختیار مردم قرار می‌دهد. به این ترتیب، تفاوت قیمتی فروشگاه‌های کوچک و بزرگ در برخی کالا‌ها مشاهده نمی‌شود. البته بعضا این فروشگاه‌ها این کار را به‌واسطه بانک‌ها انجام می‌دهند و بانک با خرید ریسک حاصل از این فروش، دریافت بازپرداخت مشتری را در اختیار می‌گیرد و به صورت نقدی، مبلغ فروش کالا را پرداخت می‌کند؛ این یعنی همان یخچال توسط بانک با قیمت ۱۶میلیون تومان خریداری می‌شود و در ادامه، بازپرداخت این مبلغ را با سودی بیشتر، از مشتری دریافت می‌کند.
در چنین شرایطی برخی موسسات بانکی امکان دریافت اعتبار را برای مشتریان خود فراهم کرده‌اند تا از این طریق آن‌ها بتوانند کالای خود را به صورت اقساطی خریداری کنند. البته بسیاری از فروشگاه‌ها نیز شرایط خرید کالا در چند قسط و با پیش پرداخت را ممکن کرده‌اند. اما بسیاری به دلیل اطمینان بیشتر، سود کمتر و استفاده از اعتبار خود، به سراغ بانک‌ها می‌روند. به طور کلی نرخ سود اعتباری که بانک‌ها در اختیار مشتریان قرار می‌دهند بین ۱۸ تا ۲۳درصد است. در برخی مواقع در کنار این سود هزینه عملیاتی نیز از متقاضیان دریافت می‌شود. البته سایر فروشگاه‌ها یا پلتفرم‌های آنلاین معمولا نرخ‌های بالاتری برای پرداخت این اعتبار‌ها در نظر گرفته‌اند که گاهی به حدود ۴۰درصد نیز می‌رسد.
زندگی قسطی خوب است یا بد؟
جمیع این موضوعات، اما با توجه به شرایط تورمی و نابسامان اقتصادی، نتیجه‌ای مشخص دارد؛ زندگی اقساطی اجتناب‌ناپذیر است. شاید این موضوع، کپی از کشور‌های خارجی باشد که سال‌هاست خرید اعتباری را در میان مردم خود رواج داده‌اند، اما الگوبرداری ایران از این موضوع، خلا‌هایی را در خرید اقساطی ایرانی شکل داده است؛ خلایی همچون در نظر نگرفتن تاثیرات تحریمی و تورمی که در سیستم‌های خارجی، وجود ندارند. حال، اما به دلیل ناگزیر بودن مردم به تهیه کالا به صورت اقساطی با توجه به تغییر سیک زندگی، برخی از کارشناسان بر این باورند که این روش می‌تواند به رونق تولید منجر شود و تقاضا را تحریک کند. باید دید انتهای این ماجرا به کجا ختم خواهد شد. اگرچه بهترین گزینه زندگی فعلی خرید قسطی نیست، اما این، راه چاره‌ای اجتناب‌ناپذیر است.
