هشدار درباره نابودی جنگل‌های هیرکانی

با وجود این که برخی کارشناسان حوزه منابع طبیعی معتقدند که توسعه ناپایدار عرصه‌های مسکونی و اراضی کشاورزی در یک قرن اخیر باعث شده است که مساحت مجموعه جنگل‌های هیرکانی از حدود ۳ میلیون هکتار به کمتر از ۲ میلیون هکتار کاهش یابد، اما مسئولان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تاکید دارند که اولا مساحت جنگل‌های شمال کشور، هیچ‌گاه بیش از ۲.۵ میلیون هکتار نبوده است، ثانیا اگر تعریف جهانی جنگل یعنی عرصه‌های دارای تاج‌پوشش درختی بیش از ۵ درصد را مد نظر قرار دهیم، در حال حاضر مساحت عرصه‌های جنگلی هیرکانی در داخل ایران حدود ۲ میلیون و ۵۰ هزار هکتار برآورد می‌شود. 

مجموعه جنگل‌های هیرکانی که بخش‌های مختلف آن بین ۴۰ تا ۶۰ میلیون سال قدمت دارند، شامل تمام عرصه‌های جنگلی است که از شهر آستارا در جمهوری آذربایجان تا شهر گلی‌داغ در استان گلستان واقع شده‌اند و با وجود این که تنها ۶۰ هکتار آن در کشور آذربایجان قرار دارد، اما این جنگل‌ها به عنوان میراث طبیعی مشترک دو کشور آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. در این میان، در حالی که جنگل‌های هیرکانی از معدود عرصه‌های جنگلی در سراسر جهان محسوب می‌شوند که از دو عصر یخبندان جان سالم به در برده‌اند، اما این نگرانی از سوی برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست مطرح شده است که تداوم روند توسعه ناپایدار در شمال کشور موجب شود که طی ۵۰ سال آینده مساحت این جنگل‌ها حدود نصف مقدار کنونی شود. 

مساحت جنگل‌های هیرکانی هیچ‌گاه از ۲.۵ میلیون هکتار بیشتر نبوده است

در همین راستا از «داریوش بیات»، مدیرکل دفتر جنگل‌کاری، پارک‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور درباره مساحت گذشته و امروز جنگل‌های هیرکانی سوال کردیم و او نیز در پاسخ به ایلنا توضیح داد: نقشه تقسیم‌بندی اقلیمی ایران که در سال ۱۳۸۲ تهیه شده است، نشان می‌دهد که در مناطق شمالی کشور، سه نوع رژیم حرارتی شامل فرای سرد، سرد و معتدل و همچنین شش نوع رژیم بارشی شامل نیمه‌خشک، مدیترانه‌ای، نیمه‌مرطوب، مرطوب، خیلی مرطوب نوع الف و خیلی مرطوب نوع ب وجود دارد. نکته قابل توجه این است که در منطقه فرای سرد اصلا امکان روییدن درختان جنگلی وجود ندارد، چون این مناطق اغلب در ارتفاعات قرار گرفته‌اند و دارای دمای بسیار پایین هستند. 

این مقام مسئول در سازمان منابع طبیعی ادامه داد: جنگل‌های هیرکانی صرفا قابلیت رویش در قسمت‌های پایین‌دست یعنی در عرصه‌های سرد و معتدل را دارند، البته با این تفسیر که در مناطق دارای رژیم بارندگی نیمه‌خشک، امکان رویش جنگل وجود ندارد. حال وقتی این دو اصل را در کنار یکدیگر قرار بدهیم، با بررسی دقیق نقشه‌ها متوجه خواهیم شد که وسعت کل عرصه‌ای که امکان رویش جنگل در شمال کشورمان در آن وجود دارد، حداکثر ۳ میلیون و ۴۵۰ هزار هکتار است. اما باید توجه داشت که این مساحت، تمام دشت‌ها، مراتع و اراضی زراعی شمال کشور را نیز تحت پوشش قرار می‌دهد که قاعدتا این اراضی جزو عرصه‌های جنگلی محسوب نمی‌شوند و باید از محاسبات مربوط به مساحت جنگل‌های هیرکانی کنار گذاشته شوند. 

وی با تاکید بر این که بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که قطعا در هیچ زمانی مساحت جنگل‌های هیرکانی بیش از ۲.۵ میلیون هکتار نبوده است، اظهار داشت: در عکس‌های هوایی سال ۱۳۳۴ حدود ۲ میلیون و ۳۰ هزار هکتار از عرصه‌های شمال کشور به عنوان جنگل شناخته شده است. البته باید توجه داشت که در سال‌های اخیر تعریف جنگل از عرصه‌های دارای تاج‌پوشش درختی بالای ۱۰ درصد به تاج‌پوشش درختی بالای ۵ درصد تقلیل پیدا کرده و همین مساله در محاسبات مربوط به مساحت عرصه‌های جنگلی تاثیر گذاشته است. اگرچه شکی نیست که در دهه‌های اخیر کیفیت جنگل‌های شمال کشور یعنی میزان تاج‌پوشش درختی این جنگل‌ها، بیش از کمیت یا همان مساحت آن‌ها آسیب دیده است. 

«نقی شعبانیان»، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز در گفتگو با ایلنا معتقد است که رقم ۳ میلیون هکتار که توسط برخی کارشناسان به عنوان مساحت جنگل‌های هیرکانی در حدود یک قرن قبل بیان می‌شود، دقیق نیست. او می‌گوید که تا قبل از دهه ۳۰، امکان تصویربرداری هوایی از عرصه‌های جنگلی کشور که می‌تواند به دقیق شدن محاسبه مساحت این عرصه‌ها کمک کند، وجود نداشته است و در گذشته، مساحت جنگل‌ها عمدتا با استفاده از حرکت با اسب و قاطر اندازه‌گیری می‌شد. شعبانیان البته می‌پذیرد که مساحت جنگل‌های هیرکانی در دهه‌های گذشته تا حدودی کاهش پیدا کرده، ولی تاکید دارد که سطح این جنگل‌ها در بهترین حالت حدود ۲.۵ میلیون هکتار بوده است. 

معاون سازمان منابع طبیعی در توضیح بیشتر گفت: وقتی جمعیت استان‌های شمالی در ۵۰ سال گذشته حدودا دو برابر شده و سطح اراضی زراعی و ویلا‌های مسکونی نیز طی این مدت به‌شدت افزایش پیدا کرده است، پس نمی‌توان انکار کرد که بخش‌هایی از جنگل‌های شمال در دهه‌های اخیر دچار تخریب و تصرف شده و مساحت مجموعه هیرکانی کاهش یافته است. اما باید توجه داشت که در حال حاضر مساحت عرصه‌های جنگلی با تکنولوژی روز دنیا محاسبه می‌شود که دقت آن قطعا از روش‌هایی که در گذشته به‌کار گرفته می‌شد، بیشتر است. به همین دلیل، حتما آمار‌هایی که امروزه از مساحت جنگل‌های هیرکانی ارائه می‌شود، قابل اعتمادتر از اعداد و ارقامی است که از مساحت این جنگل‌ها در گذشته بیان می‌شد. 

وی افزود: با وجود این که درباره میزان کاهش مساحت عرصه‌های جنگلی هیرکانی در طول دهه‌های گذشته اختلاف نظر وجود دارد، اما بین تمام کارشناسان روی این نکته اتفاق نظر وجود دارد که کیفیت جنگل‌های شمال در طول چند دهه اخیر به‌شدت کاهش پیدا کرده است؛ به نحوی که درصد تاج‌پوشش درختی اغلب عرصه‌های جنگلی هیرکانی در طول سنوات گذشته، سال به سال کمتر شده است؛ زیرا مواردی نظیر حضور دام مازاد در عرصه‌های جنگلی، آلودگی ناشی از دپوی زباله در دل جنگل‌ها، ضابطه‌مند نشدن تفریح و تفرج در عرصه‌ها، ویلاسازی‌های غیرمجاز و البته قاچاق چوب، به قطع درختان جنگلی و خالی شدن جنگل‌ها از پوشش درختی در برخی نقاط دامن زده است. 

میزان حمایت مادی دولت از جنگل‌های کشور باید حداقل سه برابر شود

شعبانیان در پاسخ به این سوال که چقدر احتمال تحقق این هشدار برخی کارشناسان وجود دارد که در صورت تداوم روند توسعه ناپایدار، طی ۵۰ سال آینده مساحت جنگل‌های شمال حدود نصف مقدار کنونی خواهد شد، توضیح داد: برای ۵۰ سال آینده هم احتمال دارد که این پیش‌بینی هشدارآمیز محقق شود و هم می‌توانیم مساحت جنگل‌های هیرکانی را در حدود همین ۲ میلیون هکتار کنونی حفظ کنیم و جلوی تداوم کاهش کیفیت عرصه‌های جنگلی را نیز بگیریم؛ به نحوی که اگر دست روی دست بگذاریم، از انتقاد‌ها بترسیم و احیای عرصه‌های جنگلی با اجرای پروژه‌های نهال‌کاری را متوقف کنیم، شاید مساحت جنگل‌های شمال از یک میلیون هکتار نیز کمتر شود، ولی اگر به اندازه کافی تلاش کنیم و البته اعتبار مالی کافی هم اختصاص دهیم، حتما این اتفاق نخواهد افتاد. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: برای جلوگیری از تخریب بیشتر عرصه‌های جنگلی هیرکانی، باید فعالیت‌های خودمان را مضاعف کنیم و همچنین میزان حمایت مادی دولتی از طرح‌های صیانتی و حفاظتی مربوط به جنگل‌های شمال نیز باید حداقل سه برابر مقدار کنونی شود. برای افزایش میزان بودجه حفاظت از جنگل‌ها نیز باید مسئولان سطوح ارشد دولت را توجیه کنیم و دستگاه‌های ذی‌ربط را قانع کنیم که اعتبارات بیشتری را برای سازمان منابع طبیعی در نظر بگیرند. البته این که در حال حاضر ردیف بودجه مشخصی برای اجرای طرح صیانت از جنگل‌ها در نظر گرفته شده، اتفاق مناسبی است، اگرچه مبلغ این بودجه در سال جاری تنها حدود ۲۳۷ میلیارد تومان است که حتما در سال‌های آینده باید افزایش پیدا کند. 

وی در پایان تصریح کرد: بدون شک اگر رایزنی‌های مسئولان فعلی و گذشته سازمان منابع طبیعی نبود، چنین ردیف اعتباری مستقلی برای طرح صیانت از جنگل‌ها در نظر گرفته نمی‌شد. از این به بعد هم اگر هر روز به دنبال اختصاص اعتبارات بیشتر نرویم و نمایندگان مجلس و مدیران نهاد‌های دولتی مربوطه را توجیه نکنیم، شاهد افزایش بودجه حفاظت از جنگل‌ها در سال‌های آتی نخواهیم بود؛ یعنی به موازات کار‌های عملیاتی که در عرصه‌های جنگلی برای حفظ منابع طبیعی کشور انجام می‌دهیم، باید در قوای مجریه و مقننه نیز رایزنی کنیم و مسئولان ذی‌ربط را قانع کنیم که جنگل‌های کشور نیاز به حمایت بسیار بیشتری دارند و اگر می‌خواهیم کمیت و کیفیت جنگل‌های هیرکانی کاهش نیابد، باید اعتبارات لازم را هم در این زمینه تخصیص دهیم.