۲ میلیون و ۶۰۰ هزار واحد مسکونی کجاست؟

سیدطه‌حسین مدنی رئیس اندیشکده حکمرانی هوشمند در یادداشتی در خبرگزاری مهر وضعیت ساخت وساز‌ها در دولت سیزدهم را مورد ارزیابی قرار داده است که در ادامه می خوانید:

در مدت اخیر درباره طرح مسکن ملی سوالاتی در رسانه‌ها، افکار عمومی و فضای نخبگانی ایجاد شده، اما نوع اطلاع‌رسانی وزارت راه و شهرسازی به گونه‌ای نبوده که به اقناع‌سازی در این خصوص منجر شود. این در حالی است که کلیت دولت سیزدهم به زعامت شهید رئیسی عملکرد ویژه‌ای در حوزه‌هایی، چون امنیت غذایی (خودکفایی تولید گندم، جلوگیری از قاچاق معکوس، ذخایر کالا‌های اساسی و …)، تولید، تأمین و مدیریت انرژی، گشایش در روابط خارجی (سازمان همکاری شانگهای، پیمان بریکس، بهبود روابط با همسایگان و…) و مواردی از این دست داشته است و افکار عمومی هم به خوبی نسبت به آن آگاه است. حال مساله اینجاست که چرا باید با عدم شفاف‌سازی دقیق در آمار مسکن تولید شده کاری کنیم تا خدایی ناکرده دستاورد‌های شگرف شهید جمهور در فضای پیش رو تحت تأثیر ابهامات و برخی شبهات قرار گیرد؟!

براساس مفهوم حکمرانی خوب (good governance) که توسط سازمان‌های بین المللی در اواخر دهه ۱۹۸۰ وارد ادبیات توسعه شد و یک ادبیات پذیرفته شده دانشگاهی و بین‌المللی است؛ اگر دولت‌ها به دنبال نیل به حکمرانی هوشمند (smart governance) هستند باید به پاسخگویی و شفافیت پایبند بوده و گزارش عملکرد خود را به صورت شفاف ارائه و سوالی هم اگر درباره آن ایجاد شد به آن پاسخگو باشند.

مسلماً در جز دولت، این مهم در مورد آمار ارائه شده وزارت راه و شهرسازی هم صدق کرده و از وزارت راه انتظار می‌رود طبق آن، داده‌ها و اطلاعات دقیق و جامعی از پروژه‌های عمرانی و مسکونی سراسر کشور ارائه و به سوالاتی که مطرح می‌شود پاسخ درخور دهد و اجازه ندهد این سکوت و عدم پاسخگویی، کلیت عملکرد دولت سیزدهم که در بسیاری از موارد شگرف بوده است را زیر سوال ببرد.

گزارش‌های نادرست به سرمایه اجتماعی حاکمیت ضربه می‌زند

علاوه بر این، نباید اجازه داد بیان برخی اهداف بعضاً دست نیافتنی و سخنان غیرکارشناسی به سرمایه اجتماعی نظام ضربه زده و فضا را برای رئیس جمهور بعد تیره و تار و حاشیه‌های غیرقابل پیش‌بینی برای کشور ایجاد کند. این مساله با توجه به اینکه مناظرات نامزد‌های انتخاباتی در پیش است و البته حضور وزیر فعلی راه و شهرسازی در میان نامزدها، اهمیت دو چندانی دارد.

پیش از بررسی عملکرد مهرداد بذرپاش در حوزه مسکن بیایید نگاهی به کارنامه عباس آخوندی (۹۲ تا ۹۷) به عنوان یکی دیگر از وزرای متولی مسکن و یکی از نامزد‌های انتخابات داشته باشیم. برای بررسی این موضوع سال‌های بین ۹۳ تا ۹۸ مورد بررسی قرار گرفته است. عباس آخوندی در سالی سکان وزارتخانه را در دست گرفت که متوسط خانه‌سازی در شهر‌های ایران سالانه ۸۰۰ هزار واحد بود و یکی از درخشان‌ترین دوره‌های ساخت مسکن در بخش خصوصی و دولتی را از شرایط اقتصادی و مدیریتی قبلی به ارث برد. اما در دوره وی این رقم با سقوط بی‌سابقه به ۳۵۰ هزار واحد در سال رسید. این در حالی بود که متوسط ۲۰ سال اخیر در شهر‌های کشور بیش از ۵۰۰ هزار واحد در سال بوده است. دوره آخوندی یکی از تاریک‌ترین دوره‌ها برای مسکن کشور بوده که ساخت مسکن به طور بی سابقه‌ای کاهش یافت. تقریباً سقوط آزاد!

پیش از آنکه وارد بحث طرح ملی مسکن شویم؛ لازم است متذکر شویم که وزیر راه و شهرسازی نباید به گونه‌ای گزارش عملکرد دهد که مردم نسبت به آمار‌های ارائه شده از مسئولین رسمی بی‌اعتماد شوند. وی باید مراقب باشد به خاطر یک گزارش کوتاه مدت و موقت عملکرد، از سرمایه اجتماعی نظام هزینه نکند. در ادامه به دلایل طرح این موضوع خواهیم پرداخت.

صندوق ملی مسکن یکی از دستاورد‌های بزرگ دولت سیزدهم

بدیهی است در ارتباط با موضوع مسکن در طول دولت سیزدهم اتفاقات خوبی رخ داد که یکی از آن‌ها راه‌اندازی صندوق ملی مسکن به پیشنهاد وزیر راه و شهرسازی اول رئیس جمهور شهید، مرحوم رستم قاسمی بود. اساسنامه این صندوق در ۱۸ آبان ۱۴۰۱، چند روز قبل فوت وزیر وقت، به تصویب هیأت وزیران رسیده و ابلاغ شد. در متن این اساسنامه دقت خوبی به یکی از اصلی‌ترین ارکان آنکه بحث تأمین منابع مالی است، شده بود. از سویی دیگر در دولت سیزدهم پرونده برخی پروژه‌های مسکن حمایتی از جمله مسکن مهر که بعضاً به خاطر ایرادات جزئی، چون نبود آسانسور یا محوطه‌سازی تا ۱۵ سال معطل مانده بود، با ورود صندوق ملی مسکن بسته شد.

تردید درباره ادعای ۲.۶ میلیون واحدی مسکن ملی / چرا مردم چیزی احساس نمی‌کنند؟

به تازگی در رسانه‌های مختلف جریانی انتقادی نسبت به برخی آمار‌های مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی و مدیران این وزارتخانه از حوزه مسکن ایجاد شده است. بخشی از این انتقادات به فضای کلی کشور و مقایسه آن با زمانی که پروژه مسکن مهر شروع شده بود؛ مربوط است و این سوال را ایجاد کرده که آیا فضای حاکم بر بخش عمرانی کشور مانند فضای آن دوره‌ای است که پروژه‌های مسکن مهر در حال اجرا بود؟ این موضوع حتی در برنامه ثریا شبکه یک سیما هم از سوی مجری مطرح شد که مسئول حاضر در برنامه پاسخی به آن نداده و مجدد صرفاً به بیان آمار کلی اکتفا نمود. از سویی دیگر بسیاری از مردم چنین شباهتی را حس نمی‌کنند در حالی که بین تعداد پروژه‌های مسکن مهر و ۲.۶ میلیون مسکن ملی که وزیر راه و شهرسازی ادعا کرده کار ساخت آن‌ها آغاز شده اختلاف عددی چندانی وجود ندارد.

بسیاری درباره اینکه ساخت ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار واحد شروع شده است شک دارند و چنین جوی را احساس نمی‌کنند و همین موضوع باعث شده نسبت به آمار وزارت راه تردید داشته و ایراداتی را وارد نمایند. به عنوان نمونه سایت ۳۰ هزار واحدی مسکن ملی قم که تصاویر آن در خبرگزاری‌های کشور وجود دارد را در نظر بگیرید. این پروژه با این عظمت برای این تعداد واحد از نظر بصری کاملاً محسوس است و به اصطلاح به چشم می‌آید. حال این موضوع را برای ۲.۶ میلیون واحد تصور کنید؛ آیا در کشور حداقل ۸۶ پروژه مشابه چنین سایت‌هایی به چشم می‌خورد؟

مردم هنوز هم از مسکن مهر می‌گویند، ولی مسکن ملی در افکار عمومی چنین جایگاهی ندارد!

این را با پروژه مسکن مهر مقایسه کنید! دولت وقت برای پروژه مسکن مهر (فارغ از قضاوت درباره آثار مثبت یا منفی آن) با تمرکزی ویژه زمین‌های وسیعی را زیر ساخت و ساز برد و حجم زیادی از منابع مالی را صرف آن کرد تا در طول هشت سال حدود ۳ میلیون مسکن در شهر‌ها ساخته شود که البته تعداد زیادی از آن‌ها هم به بهره‌برداری کامل نرسید. در طول آن سال‌ها نیروی انسانی قابل توجهی درگیر این پروژه عظیم بود و هنوز هم مردم از عظمت آن می‌گویند و چیزی نبود که به چشم نیاید، اما برای مسکن ملی که ادعا شده تقریباً در همان مقیاس کار آن آغاز و پیگیری شده چنین فضایی احساس نمی‌شود و در میان افکار عمومی با سوالاتی از قبیل اینکه «این تعداد پروژه کجاست» و «چرا دیده نمی‌شود» و… مواجهیم.

تفکیک آماری ۲.۶ میلیون مسکن ملی چگونه است؟

بیایید به ۲.۶ میلیون واحد ادعایی وزیر راه و شهرسازیی جزئی‌تر نگاه کنیم. طبق آمار از این تعداد واحد، ۱۳۰ هزار واحد مربوط به تکمیل واحد‌های مسکن مهر است که برخی از آن‌ها بالای ۹۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته و با اقداماتی مانند محوطه‌سازی یا اضافه کردن آسانسور جزو آمار مسکن ملی آمده است. بیش از ۵۰۰ هزار واحد مربوط به مسکن روستایی است. ۲۰۰ هزار واحد به صورت خودمالکی است که دولت فقط به آن وام پرداخت می‌کند. واحد‌های داخل بافت فرسوده ۲۷۰ هزار واحد در نظر گرفته شده است که خود دارای مسائل پیچیده، تخصصی و انتقادی است. واحد‌های ملکی و سازمانی نیرو‌های مسلح بیش از ۲۵۰ هزار واحد و واحد‌های حمایتی به صورت انبوه‌سازی و شهر‌های جدید هم بیش از ۷۲۰ هزار واحد است. زمین‌های ۹۹ ساله در روستا‌ها ۸۰ هزار واحد و زمین‌های ۹۹ ساله در شهرها، طرح جوانی جمعیت و مشمول قوانین حمایتی مانند ایثارگران هم نزدیک به ۴۰۰ هزار واحد است.

خطای گزارش در طرح ملی مسکن / وزارت راه تخصیص زمین را هم جزو عملکرد خود آورده است

با این نگاه جزئی می‌توان دریافت که از این ۲.۶ میلیون واحد ادعایی وزیر راه بخشی صرفاً تخصیص زمین است و تا رسیدن به مرحله ساخت فاصله زیادی دارد. در مورد ۷۲۰ هزار واحد حمایتی به صورت انبوه‌سازی هم بررسی‌ها نشان می‌دهد عملیات ساخت فقط ۴۴۰ هزار واحد آغاز شده و تنها ۳۶۰ هزار واحد به مرحله فونداسیون رسیده است؛ بنابراین در این بخش هم حدود ۵۰ درصد خطای گزارش وجود دارد.

گزارش‌های گمراه کننده / صدور جواز ساخت هم جزو آمار ساخت مسکن آورده شده است!

علاوه بر این، در مورد بیش از ۵۰۰ هزار واحد روستایی هم بحث وجود دارد. اول اینکه تعداد زیادی از این واحد‌ها مربوط به اعطای تسهیلات یارانه‌ای و تعداد زیادی هم فقط به پروانه ساخت مربوط می‌شود، اما وزارت راه آن را جزو عملکرد خود در ساخت مسکن ملی آورده و گزارش گمراه کننده ارائه کرده است. این نوع آماردهی مانند این است که شهرداری‌ها تعداد جواز‌های ساخت را که خود مردم برای دریافت آن هزینه و تلاش می‌کنند در گزارش‌ها، جزو عملکرد حمایتی خود محاسبه و اعلام کنند!

اگر به میانگین وام‌های پرداخت شده برای واحد‌های روستایی در ۱۵ سال گذشته نگاه کنیم هم باز عملکرد آنچنان شاخصی در دوره وزارت راه و شهرسازی کنونی مشاهده نمی‌شود. میانگین ۱۵ سال گذشته پرداخت تسهیلات سالانه ۱۵۵ هزار واحد بوده که در این دوره به ۱۶۵ هزار واحد رسیده و این فقط ۶.۵ درصد رشد را نشان می‌دهد که این رقم آنچنان توفیق چشمگیری محسوب نمی‌شود.

فقط ۱۰۰ واحد از ۳۶۰۰ واحدی که ادعا شد در پردیس به بهره‌برداری رسید قابل سکونت است!

یکی از موارد دیگری که به عدم شفافیت و ابهام در آمار و عملکرد وزارت راه و شهرسازی دامن زده، افتتاح‌هایی است که بر روی آن مانور تبلیغاتی زیادی داده شده است. به عنوان نمونه اخیراً ادعا شد که بذرپاش در مسکن مهر پردیس ۳۶۰۰ واحد را افتتاح کرده است. اول اینکه بسیاری از این واحد‌ها قبل از وزارت بذرپاش بالای ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند و برخی قبلاً هم افتتاح شده بودند! البته این واحد‌ها با همین افتتاح اخیر هم هنوز به دلیل معضلاتی، چون عدم محوطه‌سازی، نداشتن آسانسور، فقدان خدمات شهری و نبود آب و برق قابل سکونت نیست. طبق تحقیقات صورت گرفته، ۳۵۰۰ واحد از این ۳۶۰۰ واحد دارای چنین مشکلاتی است و فقط ۱۰۰ واحد آن قابل سکونت است.

بررسی استان‌های قم و سیستان و بلوچستان / مشت نمونه خروار

بررسی دقیق‌تر دو استان قم به عنوان یکی از استان‌هایی که در طرح ملی مسکن موفق محسوب می‌شود و سیستان و بلوچستان به عنوان آخرین استانی که وزیر راه در آن پروژه افتتاح کرد هم می‌تواند از گزارش‌های گمراه کننده وزارت راه درباره ساخت مسکن پرده‌برداری کند.

قم؛ از ۶۷ هزار تقاضای نهایی فقط ۱۱۰۰ واحد نزدیک به تحویل است!

اردیبهشت امسال ادعا شد که در قم ۷ هزار و ۲۵۶ واحد افتتاح و تحویل داده شد. علاوه بر این تصاویری از یک سایت ۳۰ هزار واحدی هم به نمایش گذاشته شد که وسعت بسیار زیادی داشت و کاملاً به چشم می‌آمد. طبق آمار سامانه جامع طرح‌های حمایتی مسکن در قم، تعداد ۶۷ هزار و ۴۵۷ متقاضی تأیید نهایی شده‌اند که ۴۱ هزار نفر واریزی بالای ۴۰ میلیون تومان داشته‌اند و در عمل بیش از ۳۲ هزار قرارداد مشارکت مدنی فی‌مابین بانک و سازنده بسته شده است. اما تحقیقات ما نشان می‌دهد در عمل فقط تعداد ۱۷۰۰ واحد به مرحله سفتکاری و ۱۱۲۴ واحد به مرحله پایانی سند و واگذاری رسیده است. این یعنی از ۶۷ هزار واحد ادعایی طی این چند سال فقط ۱۱۲۴ واحد در مرحله پایانی قرار گرفته است. این رقم برای استانی، چون قم بسیار ناچیز است آن هم استانی که ادعا می‌شود در طرح مسکن ملی در مقایسه با سایر استان‌های کشور موفق‌تر عمل کرده و شاخص است.

سیستان و بلوچستان؛ ادعای وزارت راه حدود ۲۶ هزار واحد، واحد‌های آماده شده ۲۲۰۰ واحد!

در استان سیستان و بلوچستان هم ادعا شده که وزیر راه و شهرسازی در سفر ۱۱ خرداد ماه، ۲۵ هزار و ۸۴۱ واحد را بهره‌برداری کرده است. بررسی آماری نشان می‌دهد تعداد متقاضیان این استان در سامانه جامع طرح‌های حمایتی مسکن به حدود ۵۰ هزار نفر رسیده و ۱۴ هزار تقاضا به قرارداد مشارکت مدنی منجر شده است. تحقیقات ما نشان می‌دهد از این تعداد کمتر از ۷ هزار واحد دارای سفتکاری است و کمتر از ۲۲۰۰ واحد در مراحل پایانی قرار دارد. این رقم با حدود ۲۶ هزار واحد ادعایی اختلاف بسیار زیادی دارد و کمتر از ۸.۵ درصد از تعداد واحد‌هایی است که در آمار مسکن ملی لحاظ شده و از سوی وزارت راه به عنوان دستاورد اعلام می‌شود.

سخن پایانی: مشکل مسکن با عمل‌گرایی حل می‌شود

مسکن یک مساله بسیار مهم و اساسی است که با خبر و گزارش حل نمی‌شود. معضل مسکن از آن جنس چالش‌هایی نیست که خبردرمانی در آن کارکردی داشته باشد، چون در نهایت این مردم هستند که باید صاحبخانه شوند و همین مردم هم فارغ از اخبار، در مورد کارآمدی یا ناکارآمدی وزرا در خانه‌سازی قضاوت خواهند کرد؛ بنابراین نباید در این حوزه به سمت آمارسازی رفت و متولیان این حوزه باید در قبال عملکرد خود پاسخ دقیق و شفاف بدهند نه اینکه باز برای آینده برنامه‌های مبهم ارائه کنند. به حق که رسول خدا که بهترین سلام‌ها بر او و خاندانش باد فرمود: حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا…