زعفران ایرانی؛ به نام ما به کام خارجیها
به‌رغم اینکه ایران اولین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در دنیاست، اما به سبب محدودیت و محرومیت نتوانسته به درستی از ظرفیت‌ها استفاده کند، این درحالی است که اگر محدودیت‌ها رفع شود، امکان افزایش تولید زعفران تا چند برابر این رقم وجود دارد. بنا بر آمار، راندمان تولید زعفران در هکتار ۳.۲ کیلوگرم است، در حالی که طبق برنامه وزارت جهاد کشاورزی، این میزان باید به ۶ کیلوگرم برسد. از طرفی به گفته فعالان این صنعت، با رفع محدودیت‌ها امکان تولید بیش از هزار تن زعفران و صادرات تا هزار تن محصول به بازارهای هدف را داریم. بر اساس این گزارش، در حال حاضر ۷۵۰هزار خانوار در امر تولید زعفران مشغول فعالیت هستند که با رفع محدودیت‌های صادرات، امکان افزایش تولید در واحد سطح وجود دارد، اما به سبب آنکه تولید زعفران صادرات‌محور است، از این رو رفع محدودیت‌های صادرات یک ضرورت در این عرصه محسوب می‌شود.
چشم‌انداز صادرات یک میلیارد دلاری زعفران
حال این سوال مطرح است که آیا اساسا امکان توسعه صادرات زعفران به بازارهای هدف وجود دارد؟ در این راستا غلامرضا میری، نایب‌رئیس شورای ملی زعفران معتقد است: در بخش صادرات باید تعاملاتی ایجاد شود که با صادرات مازاد مصرف داخل به بازارهای هدف، کشاورزان دیگر نگران ماندن محصول روی دستشان نباشند. وی ادامه داد: در آینده نزدیک با رفع موانع داخلی و تحریم، به سبب رقابت قیمت زعفران تولیدی با دیگر کشورها، می‌توان میزان صادرات را تا یک میلیارد دلار افزایش داد. کمااینکه در شرایط کنونی ۶۷ کشور دنیا از ایران زعفران وارد می‌کنند.
نبود تکنولوژی؛ مانع توسعه صادرات
میری در پاسخ به اینکه آیا امکان افزایش سهم گردش مالی ایران به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا وجود دارد، گفت: با رفع موانع صادراتی و توسعه صنایع تبدیلی، این امکان وجود دارد که نه‌تن‌ها زعفران، بلکه دیگر فرآورده‌ها صادر شود که می‌تواند در افزایش سهم تجارت ما در دنیا اثر بگذارد. اما اکنون به سبب نبود تکنولوژی ناشی از محدودیت‌ها، نمی‌توان به ارقام بالایی دست پیدا کرد. هرچند با ورود تکنولوژی و رفع محدودیت و ممنوعیت می‌توان گردش مالی صادرات را به رقم‌های بالایی افزایش داد. وی تاکید کرد: با توجه به اینکه در امر تولید زعفران مشکلی وجود ندارد، از این رو باید تلاش کرد تا کیفیت زعفران تولیدی را افزایش داد. به طوری که محصول تولیدی ما با کشور‌های رقیب که به امر تولید ورود پیدا کردند، قابل رقابت باشد.
سهم ایران از خام‌فروشی، تنها ۴۰۰ میلیون دلار
در همین راستا سیدمجتبی خیام‌نکویی، معاون وزیر جهاد کشاورزی نیز با بیان اینکه ایران ۹۸درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند، اما سهم کشور از صادرات ۱۱ میلیارد دلاری ناشی از خام فروشی تنها ۴۰۰ میلیون دلار است، افزود: برخی کشورها درآمد خوبی در حوزه گیاهان دارویی دارند. به عنوان مثال، آلمان بیشترین ارزش افزوده را در گیاهان دارویی دارد در حالی که رقم آن‌ها قابل‌توجه نیست. ایران به‌رغم ظرفیت بالا در ارقام گیاهان دارویی، نتوانسته از ارزش افزوده آن در اقتصاد استفاده کند. به گفته رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، گردش مالی گیاهان دارویی در بازار جهانی ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیارد دلار است که پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ میلادی به ۵هزار میلیارد دلار برسد.
راهکار افزایش سهم گیاهان دارویی در اقتصاد ملی
وی ادامه داد: ۱۰ سال پیش پیشنهاد دادیم که در حوزه گیاهان دارویی، نیازمند ایجاد پالایشگاه هستیم که خوشبختانه اکنون در برخی از استان‌ها در حد محدودی پالایشگاه راه‌اندازی شده که ارزش افزوده را چند برابر افزایش می‌دهد. پالایشگاه در برخی استان‌ها راه‌اندازی شده که به طور قطع در ارزش افزوده و اقتصاد ملی تاثیر زیادی دارد. خیام‌نکویی با اشاره به برخی راهکار‌ها برای افزایش سهم گیاهان دارویی در اقتصاد ملی گفت: وظیفه‌ای که بر عهده بخش دولتی است، باید گونه‌هایی که تولید آن‌ها در واحد سطح بالاتر است، متناسب با مناطق کشور توسعه پیدا کند.
خطر فراموشی زعفران ایران در بازارهای جهانی
همچنین محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به خطر به فراموشی سپردن زعفران ایرانی در بازارهای جهانی گفت: این خطر سالیان متمادی است که وجود داشته و دارد، طبیعی است چنانچه راه حلی منطقی برای حل این مشکل نداشته باشیم، احتمالا در ابتدا بازار‌ها و حتی تولید را واگذار کنیم. وی ادامه داد: کم نیستند کشور‌هایی که با استفاده از زعفران ایران، برای خود بازارسازی کرده و همزمان با آن روی کشت نیز متمرکز شده اند و هرساله با افزایش تولید بخشی از واردات از ایران را کاهش داده و تولید خود را جایگزین می‌کنند. ما در شورای ملی زعفران مکررا این خطرات را اعلام کرده ایم، اما هنوز مورد توجه دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط قرار نگرفته است.
کاهش صادرات درپی کاهش تولید
رضایی درباره صادرات این محصول نیز بیان کرد: در رابطه با فروش خارجی عوامل متعددی دخیل است که قیمت نیز یکی از آنهاست، میزان صادرات ۱۴۰۱ بالغ بر ۲۱۷ تن و در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۲۱ تن بوده است که موضوع کاهش چشمگیر تولید در این دو سال نسبت به سال‌های قبل از آن نیز در کاهش صادرات تاثیر زیادی داشته است.
۸۵درصد زعفران جنبه صادراتی دارد
وی در ادامه با بیان اینکه بیش از ۸۵درصد زعفران تولیدی کشور جنبه صادراتی دارد، بنابراین نقش و اهمیت صادرات آن کمتر از تولید نیست، گفت: نبود یک برند جمعی قدرتمند ثبت‌شده در بازارهای جهانی به منظور معرفی اصالت و کیفیت زعفران ایران، از جمله مشکلات است.
اختلاف فاحش با قیمت خرید مواد اولیه
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران همچنین بیان کرد: وجود قیمت پایه صادراتی که بر اساس آن صادرکننده ملزم به بازگشت و ارائه ارز است و اختلاف فاحش آن با قیمت‌های خرید مواد اولیه، ظروف بسته بندی و بیمه داخلی بر اساس قیمت ارز بازار در حالی که نرخ ارز مورد محاسبه این اقلام در محاسبه قیمت پایه نرخ ارز تاییدشده بانک مرکزی است، از دیگر مشکلات صادرات زعفران است.
حضور قاچاقچیان در بازار زعفران
وی گفت: حضور قاچاقچیان و کارت‌های یک‌بار مصرف یا اجاره‌ای که قادرند زعفران را با نرخ ارز بازار در کشور‌های هدف عرضه کنند و عملا صادرکننده واقعی را در محدودیت قرار دهد، از دیگر چالش هاست. نبود برنامه حمایتی از صادرات زعفران در بسته بندی‌های کمتر از ۱۰ گرم، که مستقیما در سبد کالایی مصرف‌کننده نهایی قرار گیرد، همچنین نبود تبلیغات روی زعفران ایران در کشور‌های هدف صادراتی به‌خصوص در زمینه کیفیت زعفران ایران و عدم‌تامین مالی صادرکنندگان با نرخ‌های یارانه‌ای به شرط تعهد صادرات، ازجمله مشکلات است.
فروش زعفران ایران به نام دیگر کشورها ادامه دارد
رضایی درباره فروش زعفران ایران به نام دیگر کشورها اظهار کرد: این موضوع با شدت تمام در حال انجام است. زعفران صادراتی ایران به میزان زیادی از کشور‌های هدف بسته بندی مجدد شده و به نام زعفران آن کشور در بازار‌ها عرضه می‌شود، به عنوان مثال اسپانیا کمتر از یک تن تولید دارد، اما صادرات آن بیش از ۵۰ تن است. وی گفت: نبود تعرفه ترجیحی با هند باعث شده تا این کشور که سالانه بیش از ۵۰ تن زعفران مصرف دارد، نیاز آن با استفاده از زعفران ایران توسط دیگر کشور‌های منطقه انجام گیرد. همچنین وجود نوسانات فراوان در قیمت زعفران در داخل کشور، امکان ارائه یک قیمت ثابت برای حتی یک هفته به خریدار را از صادرکننده سلب می‌کند.
مشروط کردن معافیت مالیاتی به رفع تعهد ارزی
رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، مشروط کردن معافیت مالیاتی صادرات مندرج در قانون به رفع تعهد ارزی، در حالی که این دو موضوع ارتباطی با هم ندارند و به نظر نمی‌رسد استفاده از ابزاری که باید در جهت توسعه صادرات استفاده شود، به عنوان عامل بازدارنده منطقی باشد، را از جمله چالش‌های این محصول عنوان کرد.
چالش‌های تولید و صادرات محصول زعفران
رضایی درباره چالش‌های تولید و صادرات محصول زعفران در کشور توضیح داد: مشکلات زعفران را به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد؛ یکی مشکلات تولید کشاورزی و دیگری مشکلات صادرات است. در زمینه مشکلات تولید کشاورزی باید گفت؛ بر اساس مطالعات میدانی شورای ملی زعفران ایران، بیش از ۸۰درصد کشاورزان زعفران‌کار دارای سطح زیر کشت کمتر از یک هکتار هستند. ثانیا زعفران یک کشت خانوادگی است، در زمان برداشت محصول کلیه افراد خانواده در جمع کردن گل و جداسازی کلاله مشارکت دارند و حتما بیش از ۷۰۰ تا ۷۵۰هزار نفر از کشاورزان و خانواده هایشان گذران معیشت خود را از همین کشت تامین می‌کنند؛ بنابراین زعفران به نوعی یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود.
وی بی برنامگی در کشت زعفران در کلیه استان‌های کشور، نبود آمار دقیق و مبتنی بر واقعیات از میزان سطح زیرکشت و تولید زعفران را ازجمله مشکلات تولید و فروش زعفران در کشور برشمرد و گفت: البته در شورای ملی زعفران ایران پیشنهاد اجرای طرح شناسنامه دار کردن زعفران را چند سال متوالی به مسوولان دستگاه اجرایی ذی‌ربط ارائه کرده ایم. رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، نبود ماشین آلات و تجهیزات کاشت، برداشت گل و جداسازی کلاله را از دیگر چالش‌های این حوزه دانست و افزود: هنوز این عملیات مانند ده‌ها سال و شاید صد‌ها سال به صورت سنتی و دستی انجام می‌گیرد که باعث افزایش ضایعات بیش از ۳۰ درصدی آن و افزایش چشمگیر قیمت تمام‌شده محصول می‌شود.
تبعات عدم‌برقراری تعرفه ترجیحی
در همین حال محسن احتشام، فعال صنعت غذا نیز با اشاره به اینکه زعفران یکی از چند محصول استراتژیک کشورمان است، گفت: ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیاست که زعفران را با بهترین کیفیت تولید می‌کند. وی صادرات زعفران ایرانی از افغانستان به نام خودشان را نکته قابل تاملی دانست و گفت: تعرفه ورود زعفران ایران به هند ۳۳درصد، اما تعرفه واردات زعفران از افغانستان به هند صفر است که در اثر عدم‌برقراری تعرفه ترجیحی، این رقبا را برای خود ایجاد می‌کنیم و بازارهای هدف بزرگی مانند هند را از دست می‌دهیم.
احتشام گفت: باید به دنبال زنجیره ارزش در محصولاتی مانند زعفران باشیم تا کشاورزان نیز سود بیشتری دریافت کنند. با تولید محصولات جدید از زعفران و ایجاد ارزش افزوده، ارزآوری بیشتری خواهیم داشت و به عنوان تامین کننده زعفران، توانمندی تولید محصول باکیفیت را در کشور داریم. احتشام با بیان اینکه باید برای صادرات محصولات کشاورزی به دنیا، بازارسازی شود و با برند سازی و معرفی، جایگاهی برای محصولات ایجاد شود، افزود: بدون تردید با باز شدن درب بازار جهانی به روی هر محصولی، تقاضای آن محصول افزایش می‌یابد و به قیمت بالاتر و درآمدی بیشتر منتهی می‌شود.
