نگاه پزشکیان به نظم نوین در حال ظهور جهانی
مرکز استیمسون یک اندیشکده آمریکایی مستقر در واشنگتن دی سی در تحلیلی به چگونگی نگاه رئیس‌جمهور جدید ایران به نظم نوین جهانی در حال ظهور پرداخته و می‌نویسد: رویکرد مسعود پزشکیان یادآور رویکرد عمل گرایانه اسلاف خود یعنی دولت‌های هاشمی رفسنجانی، خاتمی و روحانی است. جواد حیران نیا نویسنده یادداشت به مفهوم «نظم نوین جهانی» به رهبری ایالات متحده پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ پرداخته و آورده است: مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران نیز معتقد است نظم جهانی جدیدی در حال ظهور است، نظمی که در آن قدرت ایالات متحده در حال افول، اما همچنان قابل‌توجه است.
پزشکیان در مقاله اخیر خود در روزنامه انگلیسی زبان تهران تایمز به تشریح دیدگاه‌های دولت چهاردهم پرداخت. وی در این یادداشت از تصمیم ایران برای تقویت روابط با روسیه و چین و همچنین کشور‌های همسایه و جنوب جهانی دفاع کرد، اما همچنین گفت که سیاست خارجی دولت او «متوازن» و شامل «تعامل سازنده» با غرب خواهد بود. پزشکیان نوشت: دولت من با ایجاد توازن در روابط با همه کشورها، مطابق با منافع ملی، توسعه اقتصادی و الزامات صلح و امنیت منطقه‌ای و جهانی، سیاست فرصت محور را دنبال خواهد کرد. بر این اساس، ما از تلاش‌های صادقانه برای کاهش تنش‌ها استقبال خواهیم کرد و حسن نیت را با حسن نیت متقابل پاسخ خواهیم داد.
دیدگاه‌های پزشکیان نسخه کمی ملایم‌تر از دیدگاه‌های مقامات ارشد ایران است که هر رئیس جمهوری در مسائل سیاست خارجی و امنیت ملی ذیل چنین دیدگاه‌هایی عمل می‌کند. تهران، نظم بین‌المللی را مبتنی بر سه محور قدرت جهانی می‌داند. اولی - نظم لیبرال مبتنی بر نهاد‌ها و هنجار‌های ایجاد شده پس از جنگ جهانی دوم – که از دیدگاه ایران این محور در حال تضعیف است، چون هژمونی آمریکا رو به افول است. محور دوم در حال صعود توسط روسیه و چین تشکیل شده است و محور سوم که نظم نوین جهانی در حال رشد است و ایران با سیاست نگاه به شرق به آن پیوند می‌خورد. این رویکرد بر شعار «نه شرقی، نه غربی» که پس از انقلاب ۱۳۵۷ حاکم بوده، مسلط می‌شود.
این چشم‌انداز امکان کاهش تنش‌ها با غرب را فراهم می‌کند، اما «عمدتا نگاه باید به سمت شرق باشد. نگاه به غرب و اروپا جز ایجاد مشکل و تحقیر برای ما اثری ندارد. ما باید به سمت شرق بنگریم. کشور‌هایی هستند که می‌توانند به ما کمک کنند.» این دیدگاه به شدت در دولت سیزدهم منعکس شد، اما شهادت سید ابراهیم رئیسی در حادثه سقوط هلی‌کوپتر در اردیبهشت ماه منجر به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری جدید شد. سند موسوم به تحول دولت رئیسی شامل تلاش‌هایی برای حل و فصل مناقشه هسته‌ای ایران با غرب بود، اما نه به عنوان بستری برای بهبود روابط. در این سند حتی از آمریکای شمالی به عنوان منطقه‌ای که ایران می‌تواند با آن رابطه داشته باشد، نام برده نشده است.
به گفته پزشکیان، قدرت از غرب به شرق منتقل شده و نقش آمریکا کاهش یافته، اما قطب‌های جدیدی ایجاد نشده است. این دیدگاه منعکس‌کننده دیدگاه وزیران امور خارجه با نفوذ پیشین محمدجواد ظریف و علی اکبر صالحی است که اکنون مشاوران کلیدی رئیس‌جمهور جدید به شمار می‌روند. ظریف نوشته است که نظم دوقطبی سفت و سخت گذشته از بین رفته و نظام جهانی در مرحله‌گذار است.
ظریف معتقد است که درک نکردن این واقعیت که هنوز نظم جدیدی ایجاد نشده است، می‌تواند برای منافع ملی ایران خطرناک باشد. ظریف می‌گوید: «برای ایران ضد روسی و ضد آمریکایی بودن خطرناک است. زیرا ما باید منافع ملی خود را در اولویت قرار دهیم و سپس مخالفت با سلطه آمریکا را در نظر بگیریم.» ظریف می‌افزاید: «ایران نباید منتظر ظهور قطب‌های جدید باشد، بلکه هر قدرت بزرگ و موثری می‌تواند در یک حوزه خاص ظهور کند.»
صالحی، فیزیکدان هسته‌ای که همراه با ظریف یکی از مذاکره‌کنندگان کلیدی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بود، معتقد است که اگر ایران به روسیه، چین یا آمریکا بچسبد، فاجعه خواهد بود. در عوض ایران باید وسط این مثلث بایستد. از نظر صالحی از آنجا که نظم جدید ماهیت قطبی انعطاف‌ناپذیری دارد، نزدیک بودن بیش از حد به یک قدرت نمی‌تواند منافع ایران را تضمین کند. به عنوان مثال ماهیت و منطق رقابت چین با آمریکا در همه جا ناسازگاری و آشتی‌ناپذیری نیست، بنابراین تنها با نزدیک شدن به چین نمی‌توان منافع مورد نظر ایران را تامین کرد.
پزشکیان اعلام کرده است که سیاست خارجی دولت او نه ضد شرقی و نه ضد غربی خواهد بود. او توجه ویژه‌ای به جنوب جهانی دارد: «با اذعان به اینکه چشم انداز جهانی فراتر از پویایی‌های سنتی تکامل یافته است، دولت من متعهد به تقویت روابط دوجانبه سودمند با بازیگران بین‌المللی نوظهور در جنوب جهانی، به ویژه با کشور‌های آفریقایی است. ما تلاش خواهیم کرد تا تلاش‌های مشترک را تقویت کنیم و مشارکت‌های خود را به سود متقابل همه افراد درگیر تقویت کنیم.» پزشکیان در رابطه با روابط با روسیه و چین می‌نویسد که هر دو کشور «در زمان‌های پرچالش همواره در کنار ما ایستاده‌اند. ما عمیقا برای این دوستی ارزش قائل هستیم. نقشه راه ۲۵ ساله ما با چین نشان‌دهنده نقطه عطف مهمی در جهت ایجاد یک مشارکت جامع استراتژیک سودمند متقابل است، و ما مشتاقانه منتظر همکاری گسترده‌تر با پکن هستیم؛ در حالی که به سمت نظم جهانی جدید پیش می‌رویم.» پزشکیان همچنین به نقش چین در تسهیل عادی‌سازی روابط ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳ اشاره کرد.
رویکرد او به غرب دوگانه است. وی در مورد اروپا از شکست این کشور در جبران خسارات ناشی از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای به ایران انتقاد می‌کند، اما تمایل خود را برای گفت‌وگوی سازنده ابراز می‌کند. او نسبت به ایالات متحده موضع‌گیری سخت تری دارد و از واشنگتن می‌خواهد رویکرد خود را تغییر دهد. او می‌گوید احتیاط ایران نتیجه اقدامات ایالات متحده است، مانند خروج از توافق هسته‌ای و قرار دادن ایران در «محور شرارت» به‌رغم همکاری این کشور علیه طالبان در افغانستان پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱. در عین حال، پزشکیان می‌داند که نمی‌تواند به وعده‌های مبارزات انتخاباتی برای بهبود اقتصاد ایران بدون رهایی از تحریم‌های آمریکا و خارج شدن از لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (FATF) - یک ناظر جهانی علیه تامین مالی تروریسم و پولشویی- عمل کند. روابط با روسیه و چین و عضویت در سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی‌تواند تحریم‌ها را جبران کند.
سیاست «نگاه به شرق» ایران همچنین تضمین نمی‌کند که روسیه و چین همیشه از ایران در شورای امنیت سازمان ملل دفاع کنند یا از تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده برای سرمایه‌گذاری در ایران سرپیچی کنند. به طور کلی رویکرد پزشکیان عمل‌گرایانه است و این رویکرد یادآور سیاست خارجی دولت هاشمی رفسنجانی است که پس از جنگ ایران و عراق در سال‌های ۱۹۸۰-۱۹۸۸ به دنبال بازسازی ایران بود. پزشکیان مانند جانشین رفسنجانی، محمد خاتمی، به دنبال ارائه تصویری سازنده‌تر از ایران در سطح منطقه و جهان است. رئیس‌جمهور جدید نیز مانند حسن روحانی، در تلاش برای لغو تحریم‌هایی است که زندگی روزمره ایرانیان را تحت تاثیر قرار داده که در صورت رفع وضعیت مردم بهبود می‌یابد.
