۳ تفسیر از مانیفست سیاست خارجی مسعود پزشکیان

رویارویی با غرب و تمرکز بر نگاه به شرق که ماحصلش روابط نزدیک‌تر میان ایران با روسیه و چین است، بخشی از دستاورد‌های دولت سیزدهم در عرصه دیپلماسی است. از همین رو گروهی از ناظران می‌گویند تا دو ماه پیش تصور تغییر تاکتیک در عرصه سیاست خارجی ایران دور از ذهن به نظر می‌رسید، اما حالا پیروزی چهره‌ای میانه رو، چون مسعود پزشکیان معادلات را تا حدودی تغییر داده است. پزشکیان در همان روز‌های ابتدایی کارزار انتخاباتی‌اش متعهد شد که در چارچوب سیاست‌های حاکم زمینه را برای تغییرات هموار کند. او بر احیای فرآیند‌های دیپلماتیک با غرب، بازگرداندن برجام و تلاش برای رفع تحریم‌ها تاکید کرد. رئیس جمهوری منتخب تاکید داشت: «با تحریم‌ها شاید بتوان زنده ماند. اما نمی‌توان پیشرفت کرد». از همین رو تنش زدایی با غرب در اولویت‌های سیاست خارجی اش تعریف شد. به همین دلیل پزشکیان در سخنانش تاکیددارد که به دنبال روابط خوب براساس احترام مقابل و برابری است. از منظر این چهره میانه رو روابط پرتنش با ایالات متحده صرفا زمینه ساز درگیری شده و هزینه‌های بالایی را به ایران تحمیل خواهد کرد.

در همین راستا نشریه شبکه رهبری اروپاضمن اشاره به رویکرد متفاوت پزشکیان نوشته، حمایت محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق و معمار کلیدی برجام از رئیس جمهوری تازه نفس، امید محتاطانه‌ای را برای تغییر در سیاست خارجی ایران به ویژه در مورد غرب و توافق هسته‌ای ایجاد کرده است. با این حال، این سوال همچنان باقی است: انتظارات از تغییرات در سیاست خارجی ایران چقدر می‌تواند واقع بینانه باشد؟ آیا ایران حامل پیامی جدید به جهان است؟ مسعود پزشکیان ۱۲ جولای در مقاله‌ای به زبان انگلیسی که در نشریه تهران تایمز منتشر شد، اصول سیاست خارجی خود را تشریح کرد.

او تاکید داشت که دولتش "سیاست فرصت محور" را با هدف "ایجاد تعادل در روابط با همه کشورها" دنبال خواهد کرد. این مقاله به طور خاص تمایل دولت جدید برای تقویت روابط با کشور‌های همسایه و جنوب جهانی را برجسته می‌کند. پزشکیان همچنین از روسیه به عنوان "همپیمان استراتژیک ارزشمند" یاد کرده و از "همکاری گسترده تر" با چین حمایت می‌کند. با این حال، لحن پزشکیان نسبت به غرب ترکیبی آشنا از هشدار‌ها و نارضایتی‌های تاریخی معمول است. او خروج آمریکا از برجام را به چالش کشیده و از اروپا به دلیل انفعالش در اجرای تعهدات مندرج در توافق هسته‌ای انتقاد کرد و در عین حال تاکید دارد که دکترین دفاعی ایران شامل تسلیحات هسته‌ای نمی‌شود.

با این حال از فحوای این یادداشت این درک حاصل می‌شود که بهبود در روابط باید با برداشتن اولین قدم غرب آغاز شود. به ادعای ناظران این قطعه، که برخی آن را «مانیفست سیاست خارجی» پزشکیان می‌خوانند، به جای تغییر، تداوم سیاست‌های حاکم را نشان می‌دهد.

علی باقری کنی، سرپرست وزارت امور خارجه، در گفتگو با نیوزویک که در تاریخ ۲۵ تیرماه منتشر شد، به نکات مشابهی اشاره کرد و گفت: نوبت کشور‌های غربی است که فصل جدیدی را باز کنند و ثابت کنند که علاقه‌مند به تعاملات صادقانه هستند.

اصولی که پزشکیان بر آن تاکید دارد؛ گزاره هایی، چون اولویت دادن تعامل با همسایگان، مشارکت با روسیه و چین و مشارکت فعال در سازمان همکاری شانگ‌های (SCO) و بریکس - منعکس کننده اصولی است که در سه سال گذشته توسط دولت ابراهیم رئیسی دنبال شده است. این موضوع مورد توجه ناظران داخلی قرار گرفته و انتقاداتی را به دنبال داشته است. به عنوان مثال، حمید ابوطالبی، مشاور سیاسی حسن روحانی، رئیس جمهور سابق، مقاله پزشکیان را «تصویری گیج کننده» توصیف می‌کند. او از پزشکیان می‌پرسد: «اگر آنگونه که می‌گویید کشور‌های اروپایی همه تعهدات خود را نقض کرده‌اند، اما به‌طور غیرمنطقی از ایران انتظار دارند که به‌طور یک‌جانبه به همه تعهدات خود در برجام پایبند باشد، چگونه برای گفتگو‌های سازنده با کشور‌های اروپایی آمادگی دارید؟» همزمان کاظم سجادپور، دیپلمات ارشد سابق که در حال حاضر به عنوان استاد دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه خدمت می‌کند، پیام اصلی مقاله پزشکیان را «تعادل و تعادل» می‌داند. او معتقد است که سیاست خارجی پزشکیان «ترکیبی از تداوم و تغییر» خواهد بود. سجادپور درباره رویکرد پزشکیان به روابط با اروپا خاطرنشان کرد: اروپا مسائل خاص خود را دارد. اروپا در پس از جنگ جهانی دوم هرگز با این همه چالش ژئوپلیتیکی و داخلی مواجه نبوده، پس ما با اروپای یکپارچه کار نداریم. به گفته سجادپور، پیام پزشکیان این است که ایران آماده بهبود روابط با اروپا است، اما چنین خواسته‌ای بستگی به این دارد که «اروپایی‌ها تا چه اندازه بتوانند به یک چشم‌انداز معقول برسند و مسائل داخلی خود را به امور خارجی ارجاع نداده و با توسل به رویکردی واحد تعامل با تهران را برگزینند.

برخی مقاله پزشکیان را نشانه‌ای از تمایل دولت چهاردهم برای تعامل با تاکید بر موضع قوی ایران تفسیر می‌کنند. در این میان گروهی از ناظران بر این باورند که تحقق خواست رئیس جمهوری با چالش‌های داخلی و فرامنطقه‌ای روبرو خواهد شد. این چالش‌ها به ویژه در حوزه دیپلماسی هسته‌ای و تلاش برای احیای برجام مشهود است. عارف دهقندار، تحلیلگر مسائل بین الملل، در مقاله‌ای در روزنامه اعتماد به برخی از این چالش‌ها اشاره کرده و نوشته، «شرایط کنونی نظام بین الملل و خاورمیانه هیچ شباهتی به دوران امضای توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ ندارد.

در ایالات متحده، احتمال بازگشت ترامپ بسیار زیاد است.» او می‌پرسد: «استراتژی دولت جدید برای برخورد با دولت جمهوری خواه چیست؟ آیا دولت جدید قصد دارد در فرصت چهار ماهه با بایدن به توافق موقت برسد یا منتظر خواهد ماند تا نتیجه انتخابات آمریکا مشخص شود؟» به همین ترتیب، مخالفان داخلی نیز می‌توانند مانع سازی کنند. علی شریعتی، یکی از اعضای اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: «یکی از مشکلات بزرگ پزشکیان مسائل داخلی است و دولت در سایه می‌تواند مانع کار او شود.» در حال حاضر اکثریت مجلس ایران در کنترل محافظه کاران و حامیان سعید جلیلی قرار دارد. این می‌تواند مانعی برای برنامه‌های پزشکیان در داخل و خارج از کشور باشد.