جزییات جدید از «اختلاف طبقاتی ایرانیان»
محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی در اجلاس سالانه مجمع عمومی این نهاد گزارشی از وضعیت شاخص‌های کلیدی اقتصاد ارائه داد.
طبق گفته‌های فرزین و بر اساس آماری که بانک مرکزی منتشر کرده، ضریب جینی مناطق شهری که نشان‌دهنده وضعیت اختلاف طبقاتی در این مناطق است در سال گذشته به کمترین سطح خود بعد از انقلاب رسیده است. طبق آمارهای این نهاد، ضریب جینی در طول ۴۶ سال گذشته هیچ‌گاه تا این اندازه کاهش نیافته و آخرین باری که نزدیک به چنین سطحی بود، به سال ۱۳۹۰ بر می‌گردد. چه وقایعی می‌تواند منجر به چنین رخدادی شود؟
یکی از شاخص‌های رایج برای سنجش نابرابری درآمدی و اختلاف طبقاتی، ضریب جینی است. این شاخص بین صفر و یک تعریف می‌شود و هر چه به یک نزدیک‌تر باشد نشان‌دهنده نابرابری بیش‌تر است. به تبع، اگر این شاخص به صفر نزدیک‌تر شود، خبر از کاهش اختلاف طبقاتی می‌دهد. البته، گاهی کاهش ضریب جینی می‌تواند ناشی از برابری طبقات جامعه در فقر باشد و نه بهبود جایگاه طبقه فقیر جامعه؛ چراکه این شاخص به طور کلی وضعیت فاصله طبقات درآمدی جامعه از هم را می‌سنجد و گاهی کاهش این فاصله به دلیل بدتر شدن وضعیت ثروتمندان و نه بهتر شدن وضعیت فقرا رخ می‌دهد.
طبق آمارهای موجود در بانک اطلاعات سری زمانی بانک مرکزی، بالاترین ضریب جینی در طول ۴۶ سال اخیر ۰.۴۶۱۸ بود که مربوط به سال ۱۳۵۸ است و به نظر می‌رسد به دلیل شروع جنگ هشت ساله در این سال‌ها به چنین سطحی رسیده باشد. به طور کلی، اواخر دهه ۵۰ دوره‌ای پر فراز و نشیب برای ضریب جینی بود و این شاخص مدام در حال تجربه نوسانات شدید بود. این شاخص از سال ۶۲ رو به کاهش می‌گذارد و روند نزولی خود را تا سال ۶۴ حفظ می‌کند. در سال ۶۴، ضریب جینی ۰.۳۹۱ اعلام شد که فاصله فاحشی با سال ۵۸ دارد و نشان‌دهنده بهبود وضعیت نابرابری درآمدی و کاهش اختلاف طبقاتی در ایران است.
پس از دوران جنگ، یک دوره با ثبات در ضریب جینی دیده می‌شود؛ ثباتی که البته مطلوب نیست و نشان می‌دهد وضعیت اختلاف طبقاتی در ایران در یک سطح نامطلوب مدام در حال نوسان بود و بهبود چشم‌گیری نداشته است. این دوره از سال ۶۵ تا ۸۰ را در برمی‌گیرد. در این سال‌ها، بالاترین ضریب جینی ۰.۴۰۹۲ در سال ۶۸ بود و در مقابل، کمترین ضریب جینی ۰.۳۸۷ و در سال ۷۱ بود.
طبق آمارهای بانک مرکزی، وضعیت ضریب جینی در ایران از سال ۸۱ وارد یک روند نزولی شده و با شیبی آهسته بهبود یافته است. با اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها این بهبود سرعت می‌گیرد و در سال ۹۰ ضریب جینی به سطح ۰.۳۷۵ می‌رسد که کمترین سطح به ثبت‌رسیده از اول انقلاب تا قبل از سال گذشته بود.
با این حال این روند کاهشی دوام نداشت. از سال ۹۱ تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران آغاز شد و شوک‌های تورمی و ارزی پی در پی در اقتصاد ایجاد کرد. به نظر می‌رسد نتیجه این شوک‌ها، روند صعودی ضریب جینی از سال ۹۱ تا ۹۳ باشد. ضریب جینی در سال ۹۳، حدود ۰.۴۰۴ برآورد شده است.
در سال ۹۴ که توافق برجام امضا شد، ضریب جینی کاهش یافت و به ۰.۴۰ رسید. با این حال دوباره تا سطح ۰.۴۱۹ افزایش یافت.
از سال ۱۳۹۸ ضریب جینی یک روند نزولی به خود گرفته که به نظر می‌رسد به دلیل اجرا شدن سیاست‌های حمایتی تازه باشد. برای مثال، از سال ۹۸ یارانه جدیدی برای جبران اثر افزایش قیمت بنزین به سرپرستان خانوار پرداخت شد. همچنین، هنگام شیوع کرونا نیز دولت بسته‌های یارانه‌ای مختلفی را طراحی و به خانوار‌ها پرداخت کرد. در سال ۱۴۰۱ نیز پس از حذف ارز ترجیحی ۴ هزار و ۲۰۰ تومانی یارانه معیشتی در نظر گرفته شد. اواخر سال ۱۴۰۲ نیز طرح تازه‌ای با نام کالابرگ الکترونیکی اجرا شد.
به نظر می‌رسد مجموع این اقدامات باعث شده تا ضریب جینی در دو سال گذشته کاهش یابد. این شاخص در سال ۱۴۰۱ برابر با ۰.۳۹۱۲ بود، اما در سال ۱۴۰۲ به شکل بی‌سابقه‌ای کاهش یافته است.
طبق اظهارات فرزین در اجلاس سالانه بانک مرکزی، ضریب جینی مناطق شهری در سال گذشته به ۰.۳۶۱۴ رسیده که کمترین سطح این شاخص از ابتدای انقلاب اسلامی تا کنون است و یک رکورد ۴۶ ساله محسوب می‌شود.
ضریب جینی هم از سوی بانک مرکزی و هم از سوی مرکز آمار محاسبه و اعلام می‌شود و نرخ اعلام‌شده از سوی این دو نهاد با یک‌دیگر متفاوت است. همچنین، این ضریب به تفکیک کل کشور، مناطق شهری و مناطق روستایی نیز برآورد می‌شود.
گزارشی که بانک مرکزی از اجلاس سالانه این نهاد منتشر کرده، ضریب جینی مناطق شهری را تا سال ۱۴۰۲ به‌روزرسانی کرده است. بانک اطلاعات سری زمانی بانک مرکزی نیز آمار این شاخص را از سال ۵۷ منتشر کرده، اما مشخص نکرده که این آمار مربوط به کل کشور یا مناطق شهری است. با این حال، چون ارقام ارائه شده در بانک اطلاعات با ارقام اعلام شده در گزارش اجلاس بانک مرکزی تطابق دارد، انتظار می‌رود که هر دو به ضریب جینی مناطق شهری اشاره داشته باشد.
همچنین، در تحلیل‌ها توجه به ماهیت ضریب جینی نیز اهمیت دارد. تصور رایج این است که با کاهش ضریب جینی، نابرابری درآمدی و اختلاف طبقاتی در جامعه کاهش یافته و از این طریق موجب بهبود وضعیت فقر در جامعه شده است. در حالی که این استدلال به دو دلیل می‌تواند گمراه‌کننده باشد.
اول آنکه کاهش ضریب جینی صرفا به معنای کاهش اختلاف طبقاتی است، بنابراین اگر کل جامعه با هم فقیرتر شوند، اختلاف طبقاتی و ضریب جینی آن‌ها کم می‌شود، بدون آنکه وضعیت فقر بهبود یافته باشد.
دومین دلیل این است که نحوه توزیع درآمد بین دهک‌ها و اقشار مختلف جامعه تغییر کند، اما ضریب جینی ثابت بماند. علت این رخداد این است که ضریب جینی از طریق محاسبه هندسی به دست می‌آید؛ بنابراین این امکان وجود دارد که موقعیت دهک‌ها و خانوار‌ها در جامعه طوری جابه‌جا شود که تغییر آن‌ها در ضریب جینی منعکس نشود.
