علی نصیریان، ستارخان سینمای ایران | چرا «ستارخان» علی حاتمی را از پرده پایین کشیدند؟
۱۳مرداد ۱۲۸۵، وقتی مظفرالدین‌شاه فرمان مشروطه را امضا کرد، ملت ایران در یکی از مهم‌ترین برهه‌های تاریخ به توفیقی دست یافت که پیش از آن سابقه نداشت. مسیر پرفراز و نشیبی که در ایام مشروطه طی شد و بعد از امضای فرمان توسط پادشاه وقت هم با چالش‌های فراوان مواجه شد یکی از دراماتیک‌ترین فصول تاریخ ایران است. به فیلم‌ها و سریال‌های زیادی می‌توان اشاره کرد که هر کدام از منظری به دوران مشروطه پرداخته‌اند؛ آثاری اغلب ناموفق در جلب توجه مخاطبان مثل «شیر خفته» (اسماعیل کوشان)، «وکیل اول» (جمشید حیدری) و «گراند سینما» (حسن هدایت). در «وکیل اول» رقابت برای ورود به پارلمان عصر مشروطه دستمایه قرار گرفته است. در «گراند سینما» ماجرای ورود سینما و سینماداری به ایران و رقابت موسیو روسی‌خان و موسیو آقایوف مورد توجه فیلمساز است و به ماجرای ورود مجاهدین مشروطه به پایتخت هم در کنار روایت رقابت ۲سینمادار پرداخته شده است.
مهم‌ترین فیلم درباره دوره مشروطه کماکان «ستارخان» (علی حاتمی) است که در زمان اکران با بی‌مهری مواجه شد، ولی سینمای ایران در طول بیش از نیم قرن هنوز نتوانسته فیلمی در حد و اندازه اثر قدرندیده علی حاتمی بسازد. اینجا به ۳نمونه ارجاع به مشروطیت پرداخته‌ایم: یک فیلم سینمایی، یک سریال و یک فیلم مستند.
تاریخ به روایت حاتمی
«ستارخان» نخستین فیلم سینمای ایران است که مشخصا دوران مشروطه را دستمایه قرار داده است، فیلمی که علی حاتمی در سال۱۳۵۱ کارگردانی کرد. این فیلم قرار بود گامی بلند در تولید آثار تاریخی باشد و با بهترین‌های سینمای ایران در آن سال‌ها جلوی دوربین رفت، از هوشنگ بهارلو به عنوان مدیر فیلمبرداری تا حضور بازیگرانی، چون علی نصیریان و عزت‌الله انتظامی و استفاده از آنتونیو کوریدوری ایتالیایی برای جلوه‌های ویژه.
«ستارخان» یکی از فیلم‌های فاخر سینمای ایران است، فیلمی که در آن علی نصیریان ستارخان بود و عنایت بخشی باقرخان. عزت‌الله انتظامی هم نقش حیدر عمواوغلی را بازی کرد. «ستارخان» در ۳ اسفند ۱۳۵۱ اکران شد. فیلم مدت کوتاهی روی پرده بود و در گیشه شکست خورد. روزنامه‌های آن زمان پر بود از مطالب انتقادی درباره اشتباهات تاریخی فیلم، مطالبی که بیشتر به قلم مورخان نوشته می‌شد و بعد‌ها علی حاتمی اعلام کرد تاریخ را به شیوه‌ای که می‌پسندد روایت می‌کند، کاری که در دیگر آثار تاریخی‌اش هم انجام داد.
فیلم «ستارخان» جز مخالفت روزنامه‌ها، با واکنش تند نمایندگان مجلس شورای ملی هم مواجه شد. در نشست غیرعلنی مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۵ اسفند بیانیه‌ای از سوی شماری از نمایندگان خوانده و امضا شد. در این بیانیه به تحریف داستان تاریخی این فیلم خرده گرفته شده بود و آن را تحریف علنی تاریخ معاصر دانسته بود. سندیکای هنرمندان نیز علی حاتمی را به‌دلیل تحریف روایت تاریخی از ستارخان نکوهش کرد و در پی آن حاتمی از سندیکای هنرمندان بیرون رفت. سرانجام پس از حاشیه‌های بسیار، کمیته امور سینمایی وزارت فرهنگ و هنر در روز ۱۷ اسفند پروانه نمایش فیلم را لغو و نمایش فیلم را توقیف کرد.
تقابل سلطه قاجار با مشروطیت
محمدرضا ورزی، پیگیرترین کارگردان تلویزیون در ۲ دهه اخیر، برای ساخت سریال‌های تاریخی بوده است. این کارگردان در سریال «سال‌های مشروطه» با روایت بخشی از تاریخ دوران قاجار به ماجرای مشروطیت پرداخته است. این مجموعه از ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه و زمان صدارت امیرکبیر تا انقلاب مشروطه را به تصویر می‌کشد و وقایع تاریخی را بررسی کرده است. در مجموعه «سال‌های مشروطه» اکبر عبدی، محمد صادقی، آزیتا حاجیان، جمشید مشایخی، ایرج راد، محمد مطیع، رضا رویگری، زهیر یاری، شهرام عبدلی، داریوش کاردان، فرخ نعمتی، قاسم زارع، تینا پاکروان، یوسف صیادی، چنگیز وثوقی، ولی‌الله مومنی، مهری ودادیان، حسن کاخی، حسام نواب صفوی و محمدرضا شریفی‌نیا و... بازی کرده‌اند.
ورزی درباره سریالش گفته است: نگارش آن ۵ ماه و اندی طول کشید. البته قبل از شروع تصویربرداری، فیلمنامه را کامل و بعد تولید را شروع کردم. من در کنار فیلمسازی، کار پژوهش هم انجام دادم و در تاریخ معاصر غرق شدم. برای این پروژه هم از منابع تاریخی زیادی بهره بردم. مثلا از کتاب «امیرکبیر و ایران» فریدون آدمیت، کتاب «امیرکبیر» مرحوم حسین ملکی، نوشته‌های شیخ فضل‌الله نوری و کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» استفاده کردم. سریال با روایت تاریخ قرار است از ظلم شاهان قاجار به انقلاب مشروطه برسد.
رمزگشایی از یکی از قهرمانان مغفول‌مانده مشروطه‌خواه
در میان مستند‌هایی که درباره دوره مشروطه ساخته شده مستند «علی موسیو» ساخته مسعود میر نمونه جالب توجهی است. مسعود میر در این مستند سراغ یکی از شخصیت‌های مهم، اما معمولا مغفول‌مانده دوره مشروطه رفته است و آنطور که خودش می‌گوید، یکی از مشکلات کار هم کمبود منابع درباره علی موسیو بوده است: نهایتا ۳ یا ۴ کتاب وجود دارد که در آن‌ها درباره علی موسیو اطلاعاتی ارائه شده و معتبرترین کتاب «تاریخ مشروطه» احمد کسروی است که در آن هم تنها چند خط به این شخصیت پرداخته شده است. اما چرا باید علی موسیو موضوع فیلمی مستند در این سال‌ها قرار گیرد؟ نسبت این شخصیت تاریخی با روزگار ما چیست؟ مسعود میر در این باره می‌گوید: یکی از ویژگی‌های علی موسیو این است که روی تمامیت ارضی ایران پافشاری می‌کند و در مبارزاتش همواره این موضوع را مد نظر دارد. او با روس‌ها هم در تقابل قرار می‌گیرد و آنقدر روس‌ها او را برای خود خطرناک می‌دانند که گفته می‌شود در یک مهمانی در کنسولگری روسیه مسموم شد و جانش را از دست داد. اگر بتوانم با این مستند حس وطن‌پرستی را در مخاطبم زنده کنم، اتفاق بزرگی افتاده. ولی این حس می‌تواند شکل و میزان متفاوتی در افراد داشته باشد. ممکن است یک نفر مثل علی موسیو با جان و مال و ناموسش برای وطن مبارزه کند و یک نفر در حد یک شهروند معمولی حس وطن‌پرستی در وجودش داشته باشد.
