تحول بزرگ اقتصادی-فرهنگی عربستان: از ممنوعیت سینما تا همکاری با هالیوود
در انتهای یک جاده بیابانی پر پیچ و خم، بین صخره‌هایی با رنگ‌های قرمز و ماسه‌های نارنجی سوخته، یک استودیوی فیلمسازی پیشرفته و دست‌نخورده وجود دارد که در انتظار نخستین تولید خود به سر می‌برد.
به نوشته بلومبرگ، این استودیو در حاشیه منطقه باستانی العلا که بیش از ۲ هزار سال پیش در امتداد جاده ابریشم در شمال غربی عربستان ساخته شد، قرار دارد و به اندازه مناظر اطراف خود، دست‌نخورده باقی مانده است.
اما خوشبختانه این انتظار به زودی پایان می‌یابد؛ به عنوان بخشی از برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان که هدف آن تنوع بخشیدن به اقتصاد و منابع ثروت این کشور بوده، شرکت فیلمسازی «العلا استودیو» قرار است طی ماه‌های آتی ۲۰۲۴ به شکل رسمی فعالیت خود را آغاز کند. در واقع هدف عربستان از ساخت آن، ایجاد یک صنعت داخلی فیلمسازی بوده که بخشی از یک برنامه گسترده‌تر برای تقویت رشد اقتصادی، نوآوری‌های مرتبط با فناوری و گردشگری بوده است.
در یک طرف دره العلا، کوه‌های سبز رنگ، وجودی فرازمینی را تداعی می‌کنند. در سوی دیگر آن، برآمدگی‌های به وجود آمده از سنگ‌های آتش‌فشانی با شن و ماسه طلایی و درختچه‌ها در هم آمیخته‌اند؛ و در پای صخره‌های سرخ و مرتفع، بیابان گسترده می‌شود. محوطه باستانی مداین صالح یا حِجْر نیز که جزء میراث جهانی یونسکو محسوب می‌شود، در نزدیکی این منطقه قرار دارد.
قرار گرفتن العلا استودیو در مرکز چنین مناظر وسیعی یک امر استراتژیک بوده است تا فیلمسازان بتوانند از این مناظر عالی در طیف وسیعی از پروژه‌های خود استفاده کنند؛ علاوه بر این، یک استودیو در سطح هالیوود، دو استیج صدا به مساحت ۲۵ هزار فوت مربع، یک استودیوی ضبط، انبار‌ها و مجموعه کاملی از فضا‌های پشتیبانی تولید وجود دارد که می‌تواند به ساخت فیلم‌های عالی کمک کند.
محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، در سال ۲۰۱۸ و به عنوان نخستین گام برای به حرکت درآوردن صنعت فیلمسازی این کشور و تلاش برای تبدیل شدن به قطب فیلمسازی خاورمیانه، ممنوعیت سینما‌ها را برداشت. پس از آن «بنیاد فیلم دریای سرخ» به وجود آمد که مأموریت آن به نمایش گذاشتن تنوع و پویایی فیلم‌های سینمایی اعراب، آفریقایی‌ها و آسیایی‌ها و ایجاد یک اکوسیستم فیلمسازی استاندارد بود. این بنیاد همچنین حامی یک جشنواره فیلم است و ۱۵ میلیون دلار سرمایه را برای فیلمسازان عرب و آفریقایی فراهم می‌کند.
برای جذب هالیوود و دیگر فیلمسازان بین‌المللی، این کشور غنی از منابع نفتی مشوق‌های سخاوتمندانه‌ای ارائه کرده و در کنار آن، ۴۰ درصد تخفیف نقدی را معرفی کرده است. عربستان صندوق ۱۰۰ میلیون دلاری فیلم سعودی را برای ارتقای همکاری با استودیو‌های جهانی راه‌اندازی کرده است.
علاوه بر جذب تهیه‌کنندگان خارجی، این کشور امیدوار است ریشه‌های صنعت فیلمسازی خود را تقویت کند و از این طریق به انعکاس ارزش‌ها و سنت‌های خود بپردازد و به پرورش جامعه‌ای اقدام کند که در آن شهروندان می‌توانند به دنبال علایق خود بروند و به آن دست یابند.
موفقیت و در عین حال بزرگ‌ترین چالش پادشاهی سعودی اکنون به توانایی برای جذب حرفه‌ای‌های صنعت سینمای جهان بستگی دارد؛ افراد کارکشته‌ای که می‌توانند استعداد‌های داخلی عربستان را شکوفا کنند و نشان دهند که صنعت فیلمسازی چطور باید ارتقا یابد.
استوارت ساترلند، مدیر اجرایی Celtic Arabia که تولید عربستان را برای فیلم «قندهار» در سال ۲۰۲۳ سازماندهی کرد، گفت: «عربستان بر ایجاد بستری از فیلمسازان داخلی متمرکز است، اما این اتفاق باید با داشتن یک صنعت بین‌المللی قوی برای فیلمبرداری در آنجا تقویت شود. انتقال دانش (صنعت سینما) به شکل چشمگیری مهم است.»
فیلم قندهار محصول سال ۲۰۲۳ از معدود محصولات اصلی هالیوود محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر در عربستان سعودی فیمبرداری شده است. اما تیم‌های تولید خارجی باید محدودیت‌های فرهنگی و سیاسی عربستان را نیز دنبال کنند که گاهی با تلاش‌های بن سلمان برای بازتر کردن جامعه از نظر اجتماعی، تداخل پیدا می‌کند. به عنوان مثال، فیلمنامه هر اثر باید توسط مقامات رسانه‌ای تأیید شود.
اوایل سال جاری میلادی، یک آمریکایی سعودی‌تبار که ریاست یک استودیوی انیمیشن در عربستان را بر عهده داشت و قراردادی پنج‌ساله با نتفلیکس بسته بود، به اتهام ترویج افراط‌گرایی از طریق سریال‌های کارتونی و پست‌های شبکه‌های اجتماعی خود، به ۱۳ سال زندان محکوم شد. داستان عبدالعزیز المزینی برای بسیاری از ناظران تکان‌دهنده بود، زیرا او قبلا به عنوان یکی از ستاره‌های در حال ظهور در صنعت سرگرمی عربستان مورد تحسین قرار گرفته بود.
هالیوود در سال‌های اخیر به شکل پاورچین‌پاورچین در عربستان حضور یافته است و با استفاده از مناظر طبیعی شگفت‌انگیز این کشور، فلیم‌هایی نظیر قندهار و چِری را تولید کرده است. چری محصول شرکت فیمسازی «اپل اوریجینال فیلم» است و در آن تام هالند به عنوان یک کهنه‌سرباز جنگ به ایفای نقش پرداخته است. این فیلم در لوکیشنی واقع در العلا فیلمبرداری شد و در سال ۲۰۲۱ در سینما‌ها به نمایش در آمد.
اما این دو فیلم در کشور‌های دیگری تکمیل شدند؛ چالشی که عربستان سعی دارد با گسترش زیرساخت‌ها و تخصص، بر آن غلبه کند.
زید شاکر، مدیر اجرایی العلا استودیو، گفت که صنعت فیلم عربستان در آستانه یک تحول بزرگ است که توسط سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در زیرساخت‌ها، پرورش استعداد‌ها و همکاری‌های بین‌المللی هدایت می‌شود.»
او همچنین اعلام کرد: «برای هالیوود و سایر پروژه‌های بین‌المللی، ایجاد پیوند با عربستان منجر به پروژه‌های جالب‌تر و خلاقانه‌تر می‌شود و همچنین ویترینی برای منطقه ما در صحنه جهانی ارائه می‌دهد.»
طبق اعلام العلا استودیو، از سال ۲۰۲۰ تاکنون منطقه العلا میزبان ۵ فیلم اصلی، ۳۵ سریال و ۳۳ مستند و ۵۵ آگهی تبلیغاتی برای آثار محبوبی مانند «خاندان اژدها» و «چیز‌های عجیب» بوده است. تنها در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۱۲۳ پروژه در این شهر فیلمبرداری شد؛ از فیلم‌های بلند و سریال‌های مختلف گرفته تا آگهی‌های بازرگانی، مستند و موزیک ویدئو.
طبق اعلام بنیاد فیلم دریای سرخ، در عربستان در سال جاری میلادی بیش از ۱۴ فیلم محلی به اکران در آمد که بالاتر از آمار ۱۰ اکران مربوط به سال ۲۰۲۳ است.
زمانی که العلا استودیو باز شود، ممکن است گرِگ سیلورمن، یکی از مدیران سابق شرکت فیلمسازی برادران وارنر دیسکاوری که در آثاری نظیر هری پاتر و جوکر حضور داشته، نخستین فردی باشد که به این شرکت فیلمسازی عربستان پا می‌گذارد. شرکت تولید او موسوم به استمپید ونچرز، در سال ۲۰۲۳ یک قرارداد ۳۵۰ میلیون دلاری با العلا استودیو امضا کرد تا ۱۰ پروژه طی سه سال ساخته شود.
یارانه‌های عربستان سعودی به عنوان عامل کلیدی در جذب علاقه جهانی به این کشور و ایجاد ارتباط با هالیوود عمل کرده است.
فردریک افرم، مدیر اجرایی خانه فیلم، که یک فیلم سینمایی به نام «ویولن سل» را در عربستان فیلمبرداری کرده است، اعلام کرد: «زمانی که عربستان سعودی برای کمک به تولید فیلم ابتکار عمل را در دست گرفت، بازار را به سطح دیگری برد. مشوق‌های مالی بسیار بزرگی وجود دارد.»
دایا فرناندز بازیگر و تهیه‌کننده - که به خاطر هنرنمایی در فیلم‌هایی مانند گزارش اقلیت و آسمان وانیلی شناخته می‌شود - با شیخ محمد یوسف الخریجی، میلیاردر سعودی، همکاری کرد تا شرکت استودیو ۳SIX۹ را در تابستان امسال راه‌اندازی کند و قصد دارد از مشوق‌های مالی پادشاهی سعودی برای پروژه‌های آینده استفاده کند. این شرکت در جده مستقر است و دفاتری در لس آنجلس، نیویورک و لندن دارد.
عربستان سعودی صنعت فیلم را به عنوان یک ستون اصلی در استراتژی گسترده‌تر خود برای تبدیل بخش تفریح و سرگرمی محلی به یک منبع درآمدی در نظر می‌گیرد؛ صنعتی که می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ میلادی، ۲۳ میلیارد دلار به اقتصاد این کشور کمک کند.
عربستان سعودی در حال اختصاص هزینه‌های میلیاردی در صنعت بازی‌های ویدئویی است و به شکل سنگین در ورزش‌هایی مانند فوتبال و گلف سرمایه‌گذاری کرده است. فروش بلیط‌های گیشه به تنهایی از سال ۲۰۱۸ تقریبا یک میلیارد دلار درآمد کلی برای این کشور ایجاد کرده است.
عربستان با جمعیت بیش از ۳۲ میلیون نفر که حدود ۶۳ درصد آن کمتر از ۳۰ سال سن دارند، یکی از بازارهای اصلی برای محتوای زبان محلی در خاورمیانه در نظر گرفته می‌شود. همچنین در این کشور یک علاقه چشمگیر به سینما وجود دارد، اما نه فقط فیلم‌های آمریکایی. روایات مبتنی بر عربستان به‌طور فزاینده‌ای در بین مخاطبان طنین‌انداز می‌شود و جرقه‌ای را به سوی دنبال کردن حرفه‌های سینمایی در داخل کشور برمی‌انگیزند.
«آیمن خجا» از عربستان که در آکادمی فیلم نیویورک در لس‌آنجلس تحصیل کرده، گفته: «عربستان سعودی به زمان بیشتری برای توسعه زیرساخت‌های ضروری برای تولیدات اصلی نیاز دارد، به‌ویژه تجهیزات. همچنین داشتن فضای هتل کافی و زیرساخت برق مناسب برای فیلمبرداری می‌تواند جزء مشکلات باشد.»
او همچنین گفته: «اگر اجازه دهیم این صنعت رشد کند، سپس گام به گام در طی دو یا سه سال، ممکن است صنعت بالغ‌تری داشته باشیم که هالیوود بگوید خوب است، زیرساخت‌هایی وجود دارد که می‌توانم با آن کار کنم.»
جشنواره بین‌المللی فیلم دریای سرخ در جده سال گذشته میلادی میزبان ستارگان بزرگ هالیوود از جمله کریس همسورث، جانی دپ و هالی بری بود. ریاض همچنین در ماه می‌نخستین نمایش برتر هالیوودی خود را با حضور ویل اسمیت و مارتین لارنس برای تبلیغ فیلم اکشن کمدی خود به نام «پسران بد: بران یا بمیر» برگزار کرد. به گفته سونی پیکچرز اینترتیمنت، این فیلم پرفروش‌ترین فیلم تاریخ عربستان سعودی شده است.
در ماه می، فیلم سینمایی «نورا» که به‌طور کامل در شهر العلا فیلمبرداری شده بود، نخستین فیلم سعودی شد که در جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد. این فیلم که به بررسی سرکوب هنری در عربستان سعودی دهه ۱۹۹۰ می‌پردازد، توسط صندوق دریای سرخ حمایت شد، دارای بازیگران سعودی‌تبار بود و ۴۰ درصد از خدمه این فیلم، افراد محلی بودند.
سادرلند از شرکت سلتیک عربی گفت که ممکن است صنعت فیلم عربستان سعودی برای رشد نسبت به برخی دیگر از اشکال سرگرمی مانند بازی‌های ویدیویی یا ورزش زمان بیشتری نیاز داشته باشد.
سادرلند همچنین اعلام کرد: «ساخت یک فیلم به ملزومات بیشتری نسبت به خرید یک فوتبالیست و قرار دادن او در یک تیم فوتبال یا برگزاری کنسرت فارل ویلیامز در یک استادیوم نیاز دارد.»
