رازگشایی یک کتاب از شخصیت غزل شاکری در سریال «خاتون»
اگر شما هم یکی از بینندگان سریال «خاتون» بوده باشید که مرداد ۳ سال پیش در شبکه نمایش خانگی پخش شد، حتما شخصیت فهیمه اکبر با بازی غزل شاکری را به خاطر دارید. فهیمه اکبر شخصیتی خیالی و داستانی نبود؛ او خواننده و نویسنده گیلان‌شناس و فعال اجتماعی بود که ۱۲ شهریور ۱۳۸۸ در ۹۱ سالگی در امریکا درگذشت. به تازگی کتابی درباره او منتشر شده که زندگی و زمانه او را به تفصیل بررسی کرده و اطلاعات جالبی و دسته اولی درباره این هنرمند فراهم ساخته است.
اولین نکته‌ای که درباره فهیمه اکبر جلب نظر می‌کند این است که آوازه او به قدر هنرش و تلاش‌هایی که در حیطه هنر و نویسندگی کرده بلند نشده. حتی به رغم اینکه در سریال نسبتا پربیننده «خاتون» به شخصیت او، البته به شکلی مختصر، پرداخته شد، اما نام و هنر و خدمات او هنوز برای بسیاری از مردم ناشناخته است. کتاب «آهنگ سرگذشت؛ ۹۱ سال از زندگی ناگفته فهیمه اکبر با موسیقی و سیاست، از گیلان تا واشنگتن» نوشته معصومه جوادی‌نسب پاسخ نسبتا درخوری به کنجکاوی کسانی است که خواهان شناخت بیشتر این شخصیت تاریخ معاصر موسیقی ایران هستند.
بذر کتاب حاضر زمانی کاشته شده که نویسنده در تابستان سال ۱۳۹۹ مسئول تحقیق درباره فهیمه اکبر و ترانه‌های گیلکی در سال‌های اشغال رشت برای استفاده در سریال «خاتون» می‌شود. آشنایی نویسنده با گلی اکبر، فرزند فهیمه، گام بعدی است که در تکمیل اطلاعات این کتاب موثر واقع شده چراکه دختر فهیمه اکبر بایگانی مفصلی از دست‌نوشته‌ها و عکس‌های مادرش را در اختیار نویسنده قرار داده که قبلا در منابع دیگر به آن‌ها اشاره نشده و برای شناخت بیشتر زمانه و زندگی این زن هنرمند و کنشگر ارزشمند است.
فهیمه اکبر، با نام اصلی فهیمه یمین اسفندیاری، موسیقی‌شناس، مردم‌شناس و پژوهشگر فرهنگ مردم بود که در ۱۸ آذر ۱۲۹۶ متولد شد و ۹۱ سال زندگی کرد. پدرش، اسدالله یمین اسفندیاری، از سیاست‌مداران مشهور دوره قاجار و پهلوی اول بود. پدر بزرگش، منشی دربار ناصری و از چهره‌های وزارت خارجه ناصرالدین شاه بود و همسرش محسن اکبر، فرزند فتح‌الله اکبر (آخرین نخست‌وزیر قاجار) از زمین‌داران معروف گیلان بود که دو دوره نماینده‌ی مجلس شورای ملی شد. با حمله‌ی روس‌ها به گیلان در جنگ جهانی دوم، فهیمه اکبر برای مردم و در برابر اشغال‌گران، ترانه‌هایی ماندگار خواند و با موسیقی هم به مقابله فرهنگی با روس‌ها رفت و هم برای مردم شور و نشاط آفرید.
او در دوران پهلوی دوم، عضو جمعیت راه نو شد و تلاش‌های فراوانی برای زنان کرد. همچنین به کار مردم‌شناسی روی آورد و همراه با دکتر احسان یارشاطر، تلاش‌ها و پژوهش‌های فراوانی برای فرهنگ مردم کرد. فهیمه اکبر آهنگ ساخت. آواز خواند. کتاب نوشت. نمایشگاه ملی برگزار کرد. برای فرهنگیان و نیازمندان خانه و درمانگاه ساخت. برای آموزش هنر و کتابخوانی به زندان زنان رفت. خانه‌اش در رشت را به اداره میراث فرهنگی بخشید تا «موزه‌ی مردم‌شناسی» شود.
او پس از انقلاب به آمریکا مهاجرت کرد و در آنجا تلاش‌های فرهنگی‌اش را ادامه داد و در دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی برنامه‌های ایران‌شناسی داشت. تنها آلبوم موسیقی‌اش را بیرون داد و تا پایان زندگی تلاش‌های فرهنگی فراوانی کرد. این‌ها گوشه‌هایی از زندگی یک زن در پهنه اجتماع است. ولی او همواره گمنام ماند و این ناشناخته ماندن دلائل اجتماعی و سیاسی خاصی دارد.
کتاب صرفا روایتی از زندگی هنری فهیمه نیست؛ بلکه پر است از جزئیاتی مرتبط به دوران طفولیت و نوجوانی و جوانی و عشق و عاشقی و ازدواج خودش و ماجرا‌های مربوط به فرزندانش. برای آن دسته از خوانندگانی که به دانستن ریز و جزء زندگی شخصیت محوری کتاب علاقه‌مندند، این یک امتیاز است و برای آن عده که برخی از این جزئیات را نالازم و ناکارآمد می‌دانند، کتاب انبوهی از این جنس طلاعاتی دارد. اگر در حین مطالعه کتاب در گوشه ذهن داشته باشیم که پایه این کتاب در ابتدا تحقیقی برای یک سریال بوده که طبیعتا به روایت‌هایی با قابلیت بصری شدن نیاز داشته، می‌توان درک کرد چرا نویسنده در ارائه برخی جزئیات که شاید چندان هم به کار شناخت فهیمه نیاید، خیلی پیش رفته است. با این حال، در این کتاب به شاگردی فهیمه نزد مرتضی خان محجوبی تا اولین ترانه‌هایش همزمان با تبعید رضاخان به جزیره موریس تا ترانه‌هایی که در روزگار اشغال رشت با تم میهن‌پرستانه خواند و نیز داستان زندگی خانوادگی او و مشکلات مالی همسر و داستان تولد و رشد و نمو فرزندانش و ازدواج آن‌ها و نیز اقدامات فرهنگی و مردم شناسی خودش با نثری راحت‌خوان پرداخته شده است.
این کتاب برای علاقه‌مندان به آشنایی با چهره‌های هنر معاصر و کسانی که پیگیر تحولات و رویداد‌های زندگی ایرانیان در طی یک قرن گذشته هستند جذاب است. کتاب «آهنگ سرگذشت» نخستین پژوهش جدی درباره زندگی فهیمه اکبر با اطلاعات و تصاویرِ دست اول، روایت‌های ناگفته بی‌شمار از زمینه‌ها و زمانه‌های زندگی بانو فهیمه اکبر است. این کتاب با همراهی و مقدمه‌ی گلی اکبر (دختر فهیمه اکبر) در ۲۰ بخش و در ۴۲۴ صفحه در قطع رقعی منتشر و توسط پخش «چشمه» عرضه شده است.
