موضع روسها در کریدور زنگزور به ضرر ایران؟
سرویس مطبوعاتی رئیس جمهوری آذربایجان اعلام کرده است که الهام علی اف و ولادیمیر پوتین روسای جمهور آذربایجان و روسیه در گفت وگوی تلفنی درباره افتتاح کریدور حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان (موسوم به زنگزور) تبادل نظر کردند.
به گزارش سرویس مطبوعاتی کرملین پس از گفتگوی تلفنی سران دو کشور، الهام علی اف و ولادیمیر پوتین روسای جمهور آذربایجان و روسیه از نتایج سفر رسمی رهبر روسیه به باکو در ۱۸ و ۱۹ اوت ابراز خرسندی کردند.
در این بیانیه مطبوعاتی آمده است: رهبران از نتایج موفقیت آمیز سفر اخیر رئیس جمهور روسیه به آذربایجان ابراز خرسندی کردند.
بنا بر این گزارش، روسای جمهور دو کشور خاطرنشان کردند که اجرای مستمر توافقات به دست آمده در این مذاکرات به تعمیق بیشتر روابط اتحاد و مشارکت روسیه و جمهوری آذربایجان کمک خواهد کرد. علاوه بر این، پوتین و علی اف بر ادامه تماس‌های شخصی توافق کردند.
بر اساس این گزارش، روسیه آماده کمک بیشتر به جمهوری آذربایجان و ارمنستان در انعقاد پیمان صلح است. در پیام کرملین پس از این گفتگوی تلفنی آمده است: «طرف روسی آمادگی خود را برای ادامه دادن همه کمک‌های ممکن به باکو و ایروان برای یافتن راه‌حل‌های مناسب و قابل قبول دوجانبه تأیید کرد».
بنا بر برخی اخبار پوتین در سفر به جمهوری آذربایجان اظهار نظر مستقیمی در مورد کریدور زنگزور نداشته است.
با وجود این سفر رهبر روسیه به آذربایجان شامل گفتگو با علی اف در مورد آماده سازی معاهده صلح، تعیین حدود مرز‌ها و بازگشایی کریدور‌های حمل و نقل در دو قالب محدود و گسترده بود که منجر به امضای چندین توافقنامه کلیدی شده است.
«سخنگو» مذاکرات را شفاف کرد، اما سخنگوی وزارت خارجه روسیه در ۲۸ آگوست و بعد از سفر وی سخنان مستقیمی در مورد این کریدور مطرح کرده است.
در این راستا، رادیو عمومی ارمنستان به نقل از ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه آورده است که موضع مسکو در قبال رفع انسداد ارتباطات بین باکو و ایروان آشکار است، زیرا مشخص است.
به گزارش «نیوز‌ای ام» زاخارووا این مطلب را در ۲۸ آگوست و بعد از سفر پوتین به جمهوری آذربایجان در مورد ایده ساخت موسوم به کریدور زنگزور و موضع ایران در این باره اظهار داشته است.
وی گفته است: ما فرض می‌کنیم که ترتیبات مربوطه با توافق طرفین و با شرایط قابل قبول دوجانبه حاصل و اجرا خواهد شد تا منافع آذربایجان و ارمنستان و همچنین کشور‌های همسایه منطقه – روسیه، ایران و ترکیه را برآورده می‌کند.
به گفته زاخارووا، وقتی صحبت از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب می‌شود، کار اصلی تماس‌ها با جمهوری آذربایجان و ایران در جهت به اصطلاح غربی، از روسیه در امتداد دریای خزر از طریق خاک آذربایجان و بعد از آن به ایران انجام می‌شود.
وی گفته است: مسیری که باید بخش اصلی آذربایجان را به همراه تعدادی مسیر دیگر از طریق خاک ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان متصل کند در چارچوب کارگروه سه جانبه رفع انسداد تمامی خطوط اقتصادی و حمل و نقل قفقاز جنوبی که به طور مشترک توسط معاونان نخست وزیر روسیه، آذربایجان و ارمنستان ریاست می‌شود، مورد بحث قرار می‌گیرد.
در این کارگروه سه جانبه کار در بالاترین سطح انجام می‌شود: از جمله توافقات سه جانبه حاصل شده در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ و ۱۱ ژانویه ۲۰۲۱.
ما شاهد اظهارات مقامات ایرانی در ابراز نگرانی از ایده ایجاد موسوم به کریدور زنگزور بوده ایم و بر این اساس، آن‌ها دلایل این رویکرد، آن نگرش را توضیح می‌دهند. سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه در این خصوص گفته است: «برای ایران شفاف‌سازی می‌کنیم تا آن را بپذیرد.»
موضوع کریدور جعلی زنگزور که حالا روسیه نیز از حامیان آن شده است پس از تحولات مرتبط با جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰ مطرح شده است. باکو با این ادعا بر این کریدور اصرار دارد که آنرا جزو مفاد توافق آتش بس بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری روسیه می‌داند. این در حالی است که در مفاد توافق آتش بس صحبتی درباره کریدور زنگزور نیست.
«آرسن آواکیان» سفیر ارمنستان در ایران در گفتگویی در سال ۱۴۰۱، عنوان کرده اینکه آذربایجان مرتباً درباره ایده به‌اصطلاح کریدور زنگزور سخن می‌گوید که هیچ سند امضاشده‌ای در این ارتباط بین طرفین وجود ندارد. طرف ارمنستانی بار‌ها اعلام کرده که هیچ‌گونه مسیری در خاک خود به هیچ کشوری نخواهد داد.
وی همچنین اظهار داشته است: ارمنستان به تعهدات خود که در بیانیه سه جانبه امضا شده در نهم نوامبر سال ۲۰۲۰ مبنی بر تامین ارتباط امن زمینی بین مناطق غربی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان پایبند است. با این هدف در برخی از نقاط مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان گذرگاه‌های مرزی ایجاد شده و همانگونه که نخست وزیر ارمنستان اعلام کرده، شهروندان آذربایجان اینک نیز می‌توانند برای تردد به نخجوان و بالعکس از این مسیر‌ها استفاده کنند. در عین حال هر چند ارمنستان چنین تعهدی ندارد، ولی اعلام آمادگی کرده تا موضوع امکان احداث مسیر‌های جاده‌ای و ریلی جدید را مورد بررسی قرار دهد.
تغییر موضع روسیه در خصوص کریدور زنگزور متعاقب تحولات جنگ اوکراین قابل ارزیابی است. فشار بین المللی ناشی از این جنگ، باکو را به عنوان متحدی کلیدی برای مسکو مطرح کرده است. چرخش مسکو در این خصوص در سخنان «سرگئی لاوروف»، وزیر امور خارجه روسیه نیز قابل مشاهده بود. وی پیشتر اعلام کرده بود که ارمنستان مانع از توافق در مسیر‌های ارتباطی از طریق سیونیک می‌شود. وی گفته بود موضوع روسیه، عبور کریدور زنگزور از این منطقه و سپردن امنیت و کنترل کامل آن به نیرو‌های حافظ صلح روسیه است.
چرخش روسیه در خصوص کریدور زنگزور می‌تواند موازنه قوا در این خصوص را به زیان ایران رقم بزند. ایران هر گونه تغییر در ژئوپلیتیک و مرزهای قفقاز را مغایر منافع ملی خود می‌داند و بار‌ها مقامات ایرانی بر آن تاکید کرده اند.
آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و هیأت همراه در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان بار دیگر این سیاست را مورد تاکید قرار دادند و تصریح کردند: جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.
نکته جالب در چرخش مواضع روسیه در خصوص این کریدور در حالی است که این کریدور مورد حمایت آمریکا نیز به شمار می‌رود. زمانی ارزیابی می‌شد که روسیه خواهان اتصال زمینی کشوری عضو ناتو (ترکیه) با دریای خزر نخواهد بود، ولی معادلات جنگ اوکراین و نیاز مسکو با باکو و آنکارا این معادلات را تغییر داده است تا جایی که مسکو می‌گوید با «شفاف‌سازی» ایران را راضی خواهد کرد.
در این راستا جمهوری آذربایجان موضوع احداث و بازسازی مسیر‌های مواصلاتی (جاده و راه آهن) از طریق این کریدور است.
به گفته سید عباس موسوی سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان، باکو در حال تنظیم گری هوشمندانه روابط خود با بازیگران اصلی جهانی و منطقه‌ای است و ضمن حفظ ارتباط خود با غرب سعی کرده در انتخاب استراتژیک خود تمایل بیشتری به شرق بویژه روابط با چین و روسیه و نیز همسایگان نشان دهد.
به اعتقاد وی: تا چند سال پیش ارمنستان لنگرگاه حضور و نفوذ روسیه در قفقاز بود، اما بعد از روی کار آمدن پاشینیان که آشکارا رویکرد غربی دارد و بنا بر اقوالی منافع غرب و ناتو را در قفقاز نمایندگی می‌کند و منافع غرب هم در تنگنای ژئوپلیتیک قرار دادن روسیه بطور کلی و اخراج روسیه از قفقاز بطور اخص است، روسیه نزدیکی بیشتر به جمهوری آذربایجان را در دستور کار خود قرار داد و مشکلات فراوان‌گذشته با این جمهوری قفقازی را پشت سر گذاشت تا بتواند حضور و نفوذ خود را در منطقه قفقاز جنوبی در نبود یا کمرنگ شدن روابط خود با ارمنستان و همزمان تداوم مشکلات ارضی با گرجستان از طریق جمهوری آذربایجان حفظ کند.
حال بازیگران اصلی قفقاز در حال باز طراحی استراتژی‌های خود در این منطقه هستند و ایران بر مکانیسم ۳+۳ برای حل مسائل منطقه تاکید دارد. در این معادله روسیه منافع خود را در نزدیکی به باکو دیده است تا به عنوان بازیگر اصلی در قفقاز باقی بماند. ترکیه نیز با این منطق روسها به شرط گرفتن امتیازات لازم همراه است.
اتکای ایران در سال‌های قبل از جنگ قره باغ (۲۰۲۰) بر نظم روسی متکی بوده و از آن منتفع می‌شده است. تغییر شرایط در قفقاز جنوبی نیازمند ارزیابی مجدد ایران در نحوه بازیگری در این منطقه دارد تا منافع ملی آن قربانی بازی جدید نشود.
